Geslaagde workshop over het voorkomen van reboundeffecten

Een prachtige online workshop van de Technische Universiteit van Denemarken (DTU) bijgewoond over  het tegen gaan van reboundeffecten bij beleid. Dankzij Lisanne - die dit mogelijk heeft gemaakt - weer een hoop bijgeleerd over reboundeffecten. En niet alleen ik want de opkomst was aanzienlijk te noemen. In de figuur hieronder wordt het nog eens uitgelegd.  En het is allemaal niet zo mooi want een reviewpaper van de DTU laat zien dat gemiddeld 47% van de beleidseffecten weer verloren gaat door de rebound. In opdracht van de EU ontwikkelt de DTU nu een tool om beleidsvoornemens aan de voorkant te behoeden voor de rebound. Uiteindelijk komt dit natuurlijk in het beleidskompas, maar eerst gaat goed geoefend worden met de betaversie van de tool en pilotprojecten. IenW-DLCE mag er één aanleveren. Dat is natuurlijk een buitenkans die we niet moeten laten lopen. Ondertussen ligt bij het praten over reboundeffecten de spraakverwarring constant op de loer, dat maakt het project ook al duidelijk in de introductie van hun onderzoekspaper (zie link). Dus mijn goede voornemen is eerst dat paper is goed lezen en de strak vormgegeven kennisbank (zie link) van het project en pas daarna een beeld te vormen van hoe verder. Dat gezegd hebbende....ik kon niet nalaten in de vergaderchat alvast een hypothese neer te leggen: we gaan het pas oplossen als we de CO2 (+ materialen) taxideeën van Paul Schenderling (zie link) overnemen als onderlegger van ons economisch systeem. Maar goed ik laat mij graag van het tegendeel overtuigen. Zo ben ik dan ook wel weer. 

   

BIT directeurenoverleg: De beleidsmedewerker als bottle neck

Afgelopen woensdag hadden we een mooi optreden van de TuD in het BIT directeurenoverleg. Kai Bellmann en Lisa Scholten presenteerden over hun onderzoek (samen met Gerdien de Vries) naar met gemeentelijke beleidsambtenaren  en de remmende (psychologische) factoren voor het nemen van klimaatadaptieve maatregelen. Op basis van 32 diepte-interviews en een workshop is een behavioural system map gemaakt met daarin negen relevante belemmerende factoren en drie regelknoppen om tot een oplossing te komen (zie illustraties). Kai ging wat uitgebreider in op drie van de belemmerende factoren:

• Gemeenteambtenaren zijn afhankelijk van bij andere gemeentes succesvol toegepaste klimaatadaptieve projecten om de eigen gemeente aan de slag te krijgen;
• Succes is een hoge mate afhankelijk van welke ambtenaar toevallig werkt aan klimaatadaptatie en of die bereid is verder dan haar/zijn functie-omschrijving te kijken;
• En mijn favoriet - mensen bij de Provincie en rijksoverheid overschatten de mate waarin gemeenteambtenaren contacten met burgers hebben. De contacten die er zijn, zijn veelal alleen met klagende burgers. 

Wat de onderzoekers betreft komt hier ook handelingsperspectief voor IenW uit voort. Naast het bieden van duidelijkheid aan gemeenten over hun verwachtte rol en het stuur geven op hoe om te gaan met (schijnbaar) conflicterende doelen (betaalbare woningbouw versus klimaatadaptatie), gaat het dan om: verzamel  best practices van klimaatadaptieve maatregelen en waar en hoe die toe passen, stimuleer het verzamelen van informatie door gemeenten en koester het mainstream van klimaatadaptieve maatregelen. Veel preciezer en uitgebreider staat het in het paper zelf (zie link, en de tweede vervolgstudie is onderweg). 

 

ASA summerschool Duurzame ICT

Iris heeft in de eindsprint van haar traineeperiode een prachtige sessie georganiseerd over Duurzame ICT. Met collega's van RWS, Duurzaam IenW, Erasmus Universiteit en natuurlijk BIT stonden we stil bij de vraag hoe we langer met onze telefoons, ipads en laptops kunnen doen. In tegenstelling tot bijvoorbeeld het opschonen van je harde schijfruimte of je emailarchief ligt het handelingsperspectief bij langer met je spullen doen in mindere mate bij de individuele gebruiker. Dat maakt het lastig om interventies  op betekenisvolle wijze door te voeren. Toch kozen we langer gebruik omdat hier gewoon de meeste milieu- en klimaatwinst is te halen. In de literatuur vond Iris namelijk 'all studies come to the common conclusion that the dominant life cycle phase is the production phase. For this reason, extending the service life of the devices and thus decreasing the need for new devices is most relevant for the reduction of environmental impacts of devices'. Na een introducerend presentatie van Iris op het dossier en de werkvorm zijn we in twee groepen aan de slag gegaan met het maken van behavioural system maps. Die maakten inzichtelijk dat de grootste regelknoppen zich buiten IenW bevinden, maar daarmee is de kous niet af. Iris heeft nog de rest van de maand om met een briljante aanpak te komen.  

 

Gelezen: Modelling for policy is more than policy modelling door Alexander Melchior

EZ-collega en de inmiddels tot doctor gepromoveerde Alexander Melchior leerde ik een aantal jaren geleden kennen toen hij op zoek was naar samenwerkingsprojecten voor zijn proefschrift. Ik lette even niet op en voor ik het wist was ik de co-begeleider van één van zijn wiskundestagiaires. Een stagiaire die voor mij allerlei onbegrijpelijke Agent Based Modelling-truuken uithaalde rond de adoptie van de elektrische auto. Nu ligt er dan een indrukwekkend proefschrift van Alexander met ook een hoofdstuk over de elektrische auto. Alexander kreeg indertijd de smaak te pakken toen hij mee deed aan een BIT-DOE MEE- workshop met stakeholders rondom dit onderwerp en hij is daar daarna met meer diepgang en aanvullende workshops op doorgegaan. Goed beschouwd heeft hij in zijn proefschrift (zie link)een reeks behavioural system maps gemaakt (ook een hele interessante rondom de toepassing van bestrijdingsmiddelen) al zal hij ze zelf niet zo noemen. De wiskundige toevoeging aan het geheel is de kwantitatieve modelleringskant. Zijn proefschrift laat in mijn woorden zien dat dat deel nu juist wat minder geapprecieerd werd door de beleidscollega’s waar hij mee samenwerkte. Volgens Alexander heeft dat vooral wat te maken met de gebrekkig visualisatie van de modelleringstools, maar voor mij geldt dat ik ook altijd wat ongemakkelijk wordt van de schijnbare nauwkeurigheid van de modeluitkomsten. Hoe dan ook een prachtig proefschrift waarbij de attitudemodellen van de top 10 van relevante actoren rond de elektrische auto heel inzichtelijk en bruikbaar zijn en blijven (Tip: Stef en Kirsten). Als bonus gaat hij in een afsluitend hoofdstuk nog wat in op wat er schort aan de samenwerking tussen wetenschappers en beleidsmakers. Een aantal zaken zijn al vaak genoemd (zie ook blog), nieuw voor mij zijn de volgende twee:

Wetenschappers kunnen nogal eens een negatieve attitude jegens beleidmakers hebben. Althans beleidsmakers percipiëren een vorm van arrogantie en cynisme bij wetenschappers. Ik laat het even aan mijn lezers of en bij wie dit herkend wordt.

Beleid heeft vaak een padafhankelijkheid die kan maken dat beleid niet open kan staan voor een betere oplossing vanuit de wetenschap. Dit zelfs al beleidsmakers ook vinden dat de wetenschap een betere oplossing aandraagt.  

Drones en waterkwaliteit

Van de week samen met Guus een mooi gesprek begeleid tussen collega's van DGWB en DGLM. Dat zat zo: met Groeifondsmiddelen is de zogenoemde Droneboost gelanceerd om het verdienvermogen rond om drones te vergroten rondom een aantal use cases. Eén van de cases betreft landbouwkundige toepassingen van drones. Dan gaat het over zaken als het opsporen van plantenziektes, precisiebemesting en inzaaien. Dat geeft - in ieder geval tot op heden - geen vermoeden van het risico op negatieve bijwerkingen. Bij een andere landbouwkundige toepassing - het toedienen van bestrijdingsmiddelen vanuit drones - liggen de negatieve bijwerkingen vanuit het Beleidskompas duidelijk wel op de loer. Bij DGWB zijn ze zich dan ook een spreekwoordelijk hoedje geschrokken van de Droneboost. Daar wordt met alle macht aan het halen van de Kaderrichtlijn water-doelen gewerkt en dan kan je de mogelijke extra emissies naar de sloot door de extra verwaaiing van bestrijdingsmiddelen bij toediening vanuit een drone, missen als de kiespijn die ik van de week had. Deskundigen van de WUR stellen vast dat drones nu nog zeker zo'n vierkeer zoveel verwaaiing op leveren als een klassieke veldspuit. Maar naast deze risicokant is er duidelijk ook een echte kansenkant voor de drone. Zo is het met drones makkelijk en efficient te organiseren maar één of beperkt aantal aangetaste planten met bestrijdingsmiddelen te bespuiten in plaats van het hele perceel. Ook kan je met drones zogenoemde vanggewassen in zaaien of biologische bestrijders met drones precies op de juiste plek loslaten. Zoals vaak werkte ook dit gesprek uitermate begripverhogend en gaan de collega's vanaf nu aan joint fact finding doen om de risico's te minimaliseren en de kansen te maximaliseren.  

    

Gelezen: "Eigen planeet eerst" van Roxane van Iperen

Achteraf gezien hadden we er als Pinguin Fred goed aan gedaan dit boek uit te kiezen voor het leesthema democratie. Misschien hebben we de ondertitel eerder over het hoofd gezien, die luidt "Waarom democratie geen antwoord heeft op het grootste vraagstuk van deze tijd". In ieder geval is het boek van Roxane een stuk urgenter dan dat van Hans Hagen (zie ook blog). Op zoek naar een antwoord op de vraag hoe uit de welvaartsparadox los te komen. Waarbij de welvaartsparadox dan staat voor een systeem dat de mensheid op de korte termijn naar hoger welvaart leidde, maar op de lange termijn naar zelfdestructie. Roxane verzet zich daarbij hevig tegen het belang dat aan individuele verantwoordelijkheid wordt toegekend. Zie hier voor ook mijn eerdere blogs over Een beter milieu, begint niet bij jezelf (link) en de blog over systeem en individuele maatregelen (link). Zij introduceert als metafoor de caviabak uit de Wie-kent-kwis van Fred Oster (voor de latere geboortejaren zie foto en link). Wat deprimerende maar prachtig beschreven bevindingen van Roxane soms wat lichter, soms wat zwaarder geparafraseerd op een rijtje: 

• Het zijn de schotten in de caviabak daar neer gezet en soms verschoven door politiek en bedrijfsleven die de route bepalen. Een route die veelal leidt naar de ongezondste of minst duurzame keuze. Dit terwijl de illusie bestaat van individuele maakbaarheid: dat iedereen zijn eigen caviarace loopt in een lege bak waarin je eigenhandig en met slim denkwerk je persoonlijke schotten positioneert.
• Om de schotten te verplaatsen zodat mensen en bedrijven richting ander gedrag worden gestuurd, moeten leiders bovendien beslissingen nemen die indruisen tegen het belang van de krachtigste spelers in het veld - en die willen ze te vriend houden. Die krachtige spelers zijn vaak ook niet meer lokaal geworteld: hun bedrijfsactiviteiten waren over de hele wereld verspreid en ze dreigden continu dat ze zouden vertrekken als het 'vestigingsklimaat' niet meer naar hun zin was. 
• "Dezelfde strategie wordt gebruikt in het klimaatdossier: de meest vervuilende industrieën, leven in een globale realiteit zonder binding met de lokale gemeenschap en de gevolgen van hun productieprocessen, gijzelen effectief de publieke zaak en blijven voor échte verandering wijzen naar de zogenaamde macht van de consument."
• "In de globale caviabak zijn de schotten gericht op winstmaximalisatie en vrijheid - daar is geen plaats voor het klimaat. In de lokale caviabak staan de schotten gericht op culturele identiteit en hogere grenzen voor migranten - ook daar is geen plaats voor het klimaat."
• "Tegelijkertijd is burgers als consument het gevoel gegeven dat zij handelingsperspectief hebben. Maar in de praktijk blijkt dat nauwelijks verandering teweeg te brengen en dat zorgt voor verwarring en frustratie....(zie ook blog over klimaatverlamming) ....Waarom werken de democratische instrumenten niet waarvan we altijd hebben gedacht dat ze superieur waren, dat ze in iedere situatie en voor iedereen werkten?"

BINNL sessie: maatregelen richten op het individu of juist op het systeem?

Om maar vast als anticlimax met het antwoord op de vraag uit de titel te komen: "de keuze is situationeel en beide type maatregelen combineren (op individu én systeem gericht) is vaak een goed idee. Maar dat neemt niet weg dat we daar met een dikke 100 mensen tijdens een BINNL-sessie een echt goed gesprek over gevoerd hebben. En dat niet alleen, we hebben ook nog met drie casussen geoefend om voor iedere casus tot een optimale interventiemix te komen  (gokverslaving, duurzame mobiliteit en circulaire economie) . De aanleiding van dit alles is dat in 2022 Nick Chater en George Loewenstein de wereld van de gedragologie op deden schrikken met een artikel vol zelfkritiek (zie link). Hun boodschap veel te kort samengevat luidt: de focus op individuele gedragsmaatregelen leidt nodeloos af van de broodnodige systeemverandering. Veel gedragologen geven ze inmiddels in enige tot flinke mate gelijk. Al wisten we ook voor het verschijnen van hun artikel al goed dat je interventies vooral slim moet combineren (denk ook aan wortel- en stokmaatregelen) . Mooi aan het artikel van Chater en Loewenstein is dat nog eens overtuigend wordt onderstreept dat systeemmaatregelen de status quo uitdagen en alleen daarom al weerstand oproepen; niet alleen bij de gevestigde belangen, maar bij iedereen die hekel aan veranderen heeft. Maar het artikel laat ook zien dat we ons veel makkelijker aanpassen dan we zelf denken. Inzet van gedragologie kan verder helpen de steun voor systeemmaatregelen te vergroten en bovenal tot een beter beleidsontwerp leiden, bijvoorbeeld met de ondanks gepresenteerde nieuwe doenvermogentoets dei juist hiervoor bedoeld is (zie link).

 

ASA masterclass: De kracht van verbeelding

Tijdens de ASA-masterclass ook een zeer inspirerende bijdrage van sociaal designer Fides Lapidaire (Twijnstra en Gudde). Fides daagde het publiek  - in lijn met de aanpak van bijvoorbeeld ook Maarten Hajer (zie blog) -uit om zich open te stellen voor verbeelding en om ook eens wat uitgezoomd naar de vanzelfsprekendheden van ons drinkwatersysteem te kijken. Zo is de afstand tussen kraan en afvoerputje zo kort dat de tijd tussen dat drinkwater van essentiële levensbehoefte in afvalwater transformeert 0,1 seconde bedraagt. Laat dat eens op je inwerken. Fides wees ons ook overtuigend op de paradox van dat enerzijds het hele drinkwatersysteem en de bijbehorende taligheid gestoeld is op het aanbieden van overvloed en dat anderzijds de drinkwatergebruiker wordt aangemoedigd drinkwater te besparen. Net als Lenneke Kuijer (zie blog) richt zij zich dan ook meer op de grotere (systeem)ingrepen dan op bijvoorbeeld alleen korter of minder vaak douchen. Een het mooie toeval wil dat onze nieuwe BIT-trainee die in september begint ook een sociaal designer is en nu al overloopt van mooie ideeën waar veel mensen zenuwachtig van gaan worden. Ik kan niet wachten. 

ASA Masterclass: Verrassend actueel

Dit weekend stond er een mooi interview met Fatih Birol, de directeur van het Internationaal Energie Agentschap, in de Volkskrant (zie link). Een inspirerende man die een hoop voor elkaar krijgt, maar misschien een wat te positief beeld heeft van hoe goed zijn organisatie de ontwikkelingen tijdig en correct aan ziet komen. Dat doorziet de interviewer voor het thema netcongestie (daar heeft de IEA ook pas in 2023 voor het eerst over gepubliceerd). Tijdens de ASA-masterclass liet voormalig strategie directeur van de Gasunie aan de hand van plaatje van Auke Hoekstra zien dat de IEA ook niet echt uitblinkt in het voorspellen van de groei in wereldwijde capaciteit van zonnepanelen. Nu zit Auke hier zelf helemaal niet cynisch of revanchistisch in, maar laat ikzelf  dan aangeven dat er toch weinig sprake van lerend vermogen lijkt te zijn bij de IEA als je 13 projecties op rij voorspelt dat de groei van zonnepanelen stagneert. Auke heeft een overtuigende duik in de sociale-psychologie genomen om dit fenomeen wat te verklaren (zie tweede figuur, zie ook link).  De IEA zelf verklaart dit wat minder sportief door aan te geven dat de projecties niet als projecties gezien moeten worden. Best bijzonder.  

BIT bühne over verantwoordelijkheid ….en over klimaatverlamming

Van de week weer eens een live BIT bühne met deze keer twee sprekers: Felice van Nunspeet (UU) en Marieke Vermeulen (UU/SCP) over het toedelen en omarmen (of juist niet) van verantwoordelijkheid.Dit leverde een paar mooie inzichten op bijvoorbeeld over mensbeelden en klimaat:

• Mensen vinden klimaat overwegend belangrijk. Dat hoef je niet te blijven benadrukken. Net als bij de fietshelm gaat bangmakerij (fear appeal) dus niet helpen;
• Mensen hebben zelf-overstijgende (morele) waarden maar denken daar bewust niet over na;
• Mensen hebben vaak geen goed idee van welk klmaatvriendelijk gedrag echt impact heeft en welk gedrag niet verder komt dan klein bier (zie ook blog over eerdere BIT bühne met Heather Truelove en blog over CO2 voetafdrukcaluclator van Milieucentraal).

Marieke verwees in haar verhaal naar de recent verschenen inmiddels al weer vijfde versie van het enquete-onderzoek duurzaam denken, is nog niet duurzaam doen (zie link en zie ook mijn blog over een eerdere editie). Nogal schokkend is dat het klimaatbesef (en klimaatvriendelijk gedrag) onder jongeren nogal is gedaald. In het duidingsdeel van het onderzoek wijten de onderzoekers dit aan klimaatverlamming. Jongeren voelen zich meegetrokken in een cultuur gericht op overconsumptie waarin nieuwe producten en trends continu worden aangeprezen. En met de Klimaatdraken (zie link) van Robert Gifford in gedacht leidt dit tot voornoemde klimaatverlamming. Om hieruit te kunnen komen voelen jongeren behoefte - aldus de auteurs - aan overheidsbeleid gericht op betaalbare en eerlijke duurzame keuzes, al vrezen zij dat zulk strenger beleid weerstand op zal roepen. Laten we de partijprogramma’s voor de verkiezingen even afwachten om te bezien welke partijen de handschoen hebben opgepakt. 

AI-training voor beleid en gedrag

Na een zeer gedegen voorbereiding was het maandag dan zover voor Frances om te schitteren als AI-instructeur. Het rijksbeleid in zake AI is vooralsnog te karakteriseren als ‘meestribbelen’. Maar een snelle rondgang leert, dat vooral jonge ambtenaren zich daar weinig aan gelegen laten. Dan maar beter leren hoe je slim, veilig en verantwoord met AI om gaat was mijn gedachte aan het begin van Frances’ stage. De training zelf was uitermate professioneel en praktijkgericht  en werd ook nog eens ondersteund door twee zeer strakke cursus-hand-outs. Een kleine selectie van mijn persoonlijke mee-naar-huis-neem-boodschappen:

• AI doet het steeds beter. Terecht kritiekpunten van misschien een jaar gelden (zoals bijvoorbeeld verwijzen naar fopbronnen) zijn veelal achterhaald.
• Veiligheid betekent vooral dat je alleen openbaar toegankelijke  documenten moet  uploaden. Met het formuleren van je opdracht aan AI (je prompt) geef je weliswaar aan waar je in geïnteresseerd bent, maar dat doe je met een klassieke internetzoekopdracht net zo goed;
• Betrouwbaarheid betekent vooral de AI-resultaten kritisch beschouwen en ook fact checken als je ze gaat gebruiken voor toepassingen die er toe doen. In tegenstelling tot veiligheid zie ik dit wel als een wat lastig te tackelen valkuil. Je wordt snel lui van AI en het is niet altijd klip en klaar hoe de kritische beschouwing slim vorm te geven.
• Ik ga de aangeleerde programma’s ChatGPT en NotebookLM zeker gebruiken. Sterker nog. Dat heb ik al gedaan.
• Het meest was ik onder indruk van dat je van NotebookLM met een druk op de knop een zeer natuurlijk klinkende podcast of een mindmap van een onderzoeksrapport kan laten maken. Zo heb ik van een KiM-rapport over de kansen van internationaal busvervoer een enerverende podcast gemaakt. 

ChangeAble: Aftrap project Nationale Wetenschapsagenda Klimaat en Gedrag

Het heeft even geduurd maar nu is het project ChangeAble (zie link) toch echt van start gegaan. Naast IenW doen mee EZK/KGG, LVVN, VRO en FIN. Nu goed dat zijn dan met NWO de betalende partijen, maar de echte kracht zit natuurlijk in een briljant onderzoeksteam onder leiding van Heleen de Coninck (TUE), met verder oa Reint Jan Renes (HvA), Willen Jan Bolderdijk (UvA), Edith Smit (UvA), Ellen van der Werff (RUG) en Geerte Paradies (TNO). Voor IenW wordt gedragsonderzoek gedaan naar de circulaire economie en dan met name naar de samenhang tussen maatregelen die zich op het individu richten en maatregelen die zich op het systeem richten. Ook wordt bekeken (spannend!) hoe wij binnen IenW gebruik maken van gedragskennis door de verschillende ambtelijke lagen heen tot en met de politieke leiding. Heel mooi allemaal en dat vijf jaar lang. Zelf ben ik tot voorzitter van de begeleidingscommissie gebombardeerd. Dat heb ik nog nooit gedaan, dus dat gaat vast lukken. 

Een minder doordachte moonshot

Mijn e-reader heeft kuren. Ik kan er geen nieuwe boeken meer opzetten, dus moest ik mij op mijn vakantie behelpen met boeken die ik eerder wat terzijde had geschoven. Zo heb The Emperor of all Maladies. A biography of cancer (2013) gelezen. Niet echte een strandboek, maar toch heel interessant. Auteur Siddhartha Mukherjee zelf oncoloog beschrijft in deze geschiedenis van kanker, de zienswijzen, behandelingen en onderzoek door de eeuwen heen. Fascinerend en ook wel bescheidenmakend in het besef dat we eigenlijk nog niet zo heel veel zijn opgeschoten. De verbetering die er is (dalende mortaliteit) zit voor het grootste deel in preventie en screening. In behandeling worden we misschien ook wel wat beter, maar die blijft - een aantal specifieke kankersoorten uitgezonderd - best achter. Over behandeling gesproken… niet verbazingwekkend werd al lang voordat Mazzucato dit idee omarmde, bedacht dat het succes van de maanlanding op andere grote maatschappelijke uitdagingen moest worden nagedaan met een moonshot-aanpak. Meteen na de maandlanding werd in de USA een lobby gestart om de moonshot Cure for Cancer te financieren en toenmalig President Nixon was snel overtuigd hier een heleboel geld in te stoppen. Het boek lezende blijkt dat dit niet de best doordachte moonshot was. Er is heel veel geld en onderzoekstijd gestopt in chemotherapie-trials met weinig resultaat, omdat er nauwelijks inzicht was in biologische mechanismes rond het ontstaan, het groeien (inclusief bloedvatvorming in gezwellen) en het uitzaaien van kanker. Er was sprake van heel veel haast en ongeduld. Dat maakte dat er veel naar medicijnen is gezocht, maar dat er in die jaren maar nauwelijks fundamenteel onderzoek naar kanker werd gedaan. Ook toen werd hier al voor gewaarschuwd (bijvoorbeeld door Watson die in de jaren 50 de dubbel helix structuur van DNA mede had ontdekt), maar tevergeefs. Een wijze les voor als we met een volgende  moonshot aan de gang gaan.  

Pinguïn Fred leest Democratie voor iedereen van Hans Hagen

Toen we als Pinguïn Fred dit boek uitkozen was er nog geen sprake van een gevallen kabinet en nieuwe verkiezingen. Een vooruitziende blik of niet - wie zal het zeggen. Maar het is - nu blijkt in ieder geval -  een goed getimed keuze gebleken. In dit boek behandelt auteur Hans Hagen een aantal eerdere adviezen die tot doelen hadden tot een oprechter stelsel van vertegenwoordiging te komen. Zo gaat hij oa in op ideeën van Maurice de Hondt, de beide Vlamingen Thomas Decreus en David van Reybrouck (zie ook mijn eerdere blog over zijn boek link), de jeugdige en toch wel geniaal te noemen Dilara Bilgiç en de Staatscommissie Parlementair Stelsel. Om daarna met het beste voorstel te komen…..juist ja…het zijne. Er vallen een paar dingen op aan het boek. Ik noem er twee: (1) de relatie tussen vermeende problematiek en waarom de aangedragen oplossing nu precies de beste oplossing is voor de beschreven problemen blijft wat ongewis. Hoe we een nieuwe toeslagenaffaire moeten voorkomen met een nieuw kiesstelsel wordt mij bijvoorbeeld helemaal niet duidelijk. Binnen het BIT zouden we dat jumping to solutions noemen; (2) er wordt wel verwezen naar internationale indexen die iets zeggen over hoe NL het doet tov andere landen. Maar de door Hans aangedragen oplossingen worden niet beoordeeld op hoe NL daarmee beter gaat scoren op zo’n index. Eerder schreef ik over de Electoral Integrity Index met daarin hele duidelijke verbeterpunten voor de organisatie van  NL -verkiezingen (zie link) maar met die verbeterpunten doet Hans niets in zijn voorstellen. Verleidelijk en creatief aan het voorstel van Hans Hagen vind ik dan weer wel het idee om de kiesdeler te berekenen aan de hand van alle stemgerechtigden en onbezette kamerzetels als gevolg van niet-stemmers te verloten. Ik zou me inderdaad voor kunnen stellen dat politieke partijen dan nog wat beter hun best gaan doen het gat met het electoraat te verkleinen. De andere onderdelen van zijn voorstel (bindend correctief referendum, gekozen premier, verplicht format van het partijprogramma enz) spreken mij dan weer een stuk minder aan. Over het referendum schreef Van Reybrouck al mensen daarin aangeven wat ze denken als ze niet denken. Niet doen dus, maar in plaats daarvan een burgerforum zodat je er achter komt wat mensen vinden als ze wel hebben kunnen nadenken. Drie ballen.

Pinguïn Fred leest De Nieuwe Minderheid

Het boek, of eigenlijk meer het onderzoeksrapport De Nieuwe Minderheid - over mensen zonder migratieachtergrond in de superdiverse stad - beschrijft de uitkomsten van een groot Europees onderzoeksproject genaamd Becoming a Minority. Meer dan drieduizend mensen zonder migratieachtergrond zijn hierbij geënquêteerd en geïnterviewd. Deze mensen komen uit zes grote Europese steden waarin zij een minderheid vormen namelijk Amsterdam, Rotterdam. Antwerpen, Malmö, Hamburg en Wenen. De portee van het boek is dat er in de superdiverse stad niet langer sprake kan zijn van integratie in de zin van aanpassing van de nieuwkomer aan de dominante cultuur, maar dat ook de mensen zonder migratieachtergrond het vermogen moeten ontwikkelen om plezierig samen te leven met mensen die van ze verschillen. Vriendschappen ontwikkelen over etnische scheidslijnen heen is daarbij een succesfactor. Een paradoxaal te noemen grote groep respondenten heeft enerzijds een negatief oordeel over diversiteit en anderzijds een positief oordeel over het samenleven met hun buitenlandse buurtgenoten. Zelf behoor ik tot een andere paradoxale groep; hoogopgeleiden met enerzijds een positieve blik op diversiteit en anderzijds geen of vrijwel geen vrienden met een migratieachtergrond. Dat heet met een mooi woord hunkering down het terugtrekken in je 'witte bubbel' en dat wordt dan deels veroorzaakt door belonging uncertainty; de onzekerheid die mensen zonder migratieachtergrond ervaren als ze moeten functioneren in een etnisch diverse context. En dit ondanks dat op mijn basisschool 2/3 van de kinderen Grieks, Turks of Marokkaans was. De auteurs benadrukken tot twee keer toe dat hun vraagstelling niet van normatieve aard is maar juist empirisch. Daar denken vele mensen vast anders over. Maar goed ondanks dat de wokerigheid wel erg van de pagina's afdruipt, voel ik me positief uitgedaagd - zij het zonder handelingsperspectief - en geef ik dit boek drie ballen. 

 

 

Getraind door onze Engelse collega's van BIT UK

Geïnspireerd door een blog van onze Engelse - inmiddels commerciële - evenknie BIT-UK (zie link) hebben we als BIT een training system mapping ingekocht en daarbij ook onze bij het Klimaatplan betrokken collega's van DGMI, DGMO, DGLM, RWS, KGG, EZK, VRO, LVVN, FIN en PBL uitgenodigd. O ja en ook wetenschappers van het NWA project klimaat en gedrag waren van de partij. Het idee bij system mapping is dat je individuele gedragsverandering vanuit de complexiteit van het hele gedragsbeïnvloedende systeem gaat beschouwen. Geen nieuwe gedachte, maar deze keer juist wel voorzien van een praktische manier om tot handelingsperspectief te komen. Tijdens de training hebben we in groepjes geoefend met zes van de tien doelgedragingen uit het Klimaatplan. Al tekenend in Miro hadden we zo in een klein half uurtje al best wel overtuigende - maar niet volledige - systeemkaarten bij elkaar geknutseld (zie figuur). Vervolgens gingen we in de systeemkaarten op zoek naar zogenoemde leverage points daar binnen. Dat zijn de knoppen die er echt toe doen om het systeem te beïnvloeden. Voor het doelgedrag 'minder verre vliegreizen maken' komen we er zeker niet alleen met een vliegtaks. Het gaat bij leverage points dan bijvoorbeeld ook om het belang van een reclameverbod op vliegreizen; reclame vergroot de reislust (bij mij wel in ieder geval) en draagt bij aan de overtuiging dat recht op verre vliegreizen onderdeel uitmaken van de kwaliteit van leven. Het nieuwe boek van Roxane van Iperen wijst ook op het dominante belang van systeemfactoren al noemt zij het de schotten in de caviabak van Fred Oster (zie link). Ook mooi uitgewerkt staat dit in Een beter milieu begint niet bij jezelf (zie blog).

  

Projectevaluatie Circulaire Plastic Norm

Mooie gedachte dat het projectteam dat twee jaar aan de - inmiddels gestrande - circulaire plastic norm  heeft gewerkt, lerend wilde terugkijken. Vrijdag was het zover en een flinke groep collega's van (natuurlijk) IenW-DGMI maar ook KGG, NEA, RVO, RWS en HBJZ kwam mee doen. Nu moet ik het verslag nog afronden en is er natuurlijk ook sprake van een zekere mate van vertrouwelijkheid ....maar ik kan natuurlijk al wel een tipje van de sluier oplichten. Een mooi uitpakkend onderdeel was bijvoorbeeld het aan het begin actief ruimte bieden aan chagrijn. Natuurlijk is er bovenal sprake van ambtelijke loyaliteit bij de politieke keuze de stekker uit het wetstraject te trekken. Tegelijkertijd geldt dat twee jaar aan een project werken dat de eindstreep niet haalt, ook een flinke dosis chagrijn oplevert. En dat chagrijn moet eruit. Hiertoe schreven alle deelnemers een frustratie die ze achter zich wilde laten op een wit vel papier, om daar vervolgen een prop van te maken en deze één voor één met of zonder proclamatie in het (virtuele) kampvuur te gooien (sorry Zzinn :-). Alleen al het geluid van kreukelend en top-prop-wordend papier bood de nodige catharsis. Daarna deden we na een kleine geschiedenis van het project een evaluatierotonde langs de thema's 'samenwerking in het projectteam', 'het stakeholdermanagement' en de 'spanning tussen politieke opdracht en voortschrijdend inhoudelijk inzicht'. Hier kwamen bruikbare lessen uit die de deelnemers als van zelf meenemen naar een volgend traject. Dat lukt dus sowieso. Hoe je de meer generieke lessen breder binnen de deelnemende organisaties kunt gebruiken. Tja daar moet ik nog eens even goed het hoofd over breken.    

BIT bühne: Minder vaak douchen of toch maar splashen?

In afwezigheid van collega Ernst mocht ik deze keer weer eens de BIT bühne voorzitten. Spreker was Stefanie Salmon (KWR Water Research Instituut - zeg maar het kennisinstituut van de drinkwaterbedrijven). Zij presenteerde op zeer onderhoudende wijze de resultaten van een experiment  waarmee getracht werd mensen minder vaak te laten douchen gebruikmakend van de sociale norm. Hoe zit het ook al weer met douchen? Ik heb hier al eerder over geschreven (zie link, link, link) maar even ter resumering: 3/4 van het drinkwater wordt gebruikt door huishoudens (let op: voor ongezuiverd oppervlaktewater en grondwater zijn industrie en landbouw de grote gebruikers). Van dat drinkwater dat wordt gebruikt door huishoudens wordt 40% met het douchen verbruikt. Dus als we passend bij de doelen uit de 'water en bodem sturend'-brief van zo'n 135 liter/persoon/dag naar 100 liter willen, ontkomen we er eigenlijk niet aan korter of minder vaak te douchen. Je heilig voornemen te besparen door alleen nog maar bier te drinken in plaats van water gaat -uitzonderingen daargelaten - niet werken. Goed, om een lang verhaal kort te maken de interventie om gebruikmakend van de sociale norm (zie sticker) mensen minder vaak te laten douchen werkte niet, ondanks de elegantie van de experimentele opzet. Wellicht - zo suggereerde Stefanie -  is douchegedrag anders dan bijvoorbeeld je tuin sproeien bij droogte te onzichtbaar om de sociale norm z'n werk te laten doen. Korter douchen als doelgedrag werkt ook niet goed, aldus Stefanie. Dit alles deed me weer denken aan een superinteressant proefschrift dat ik via één van onze TuD industrieel ontwerp-stagiairs onder ogen kreeg. Lenneke Kuijer promoveerde in 2014 (zie link) op de toepassing van de social practice theorie (SPT, van Elisabeth Stowe) op duurzaam ontwerp voor duurzaam gedrag. De SPT waarschuwt voor kleine aanpassingen binnen de status quo waardoor kansen voor grote veranderingen op grote schaal over het hoofd worden gezien. Dus in plaats van te kijken naar minder of korter douchen stelt de SPT dat je moet kijken naar een nieuwe social practice van jezelf wassen. Hiertoe biedt zowel de geschiedenis (wastobbe)als de diversiteit in wereldwijde praktijken (Japan) inspiratie om de huidige status quo te leren zien en ook om je andere minder verbruiksintensieve wasstrategieën voor te kunnen stellen. Lenneke is daar bij gaan ontwerpen vanuit een manier van wassen die is gebaseerd op vastgehouden in plaats van stromend water 'splashen' genoemd (by the way,  mooie variant op vasthouden, bergen, afvoeren). Hans Grohe lees je mee? 

         

Gelezen: De vierde macht. Reflecties op een goede overheid

In 2024 is de ambtseed aangepast en voorzien van de zin: "Een ambtenaar werkt in het algemeen belang voor onze samenleving en zet zich daar volledig voor in." De essaybundel;  De vierde macht reflecteert op de vraag : "Wat is een goede overheid? " en gaat soms wat meer specifiek in op de vraag: Hoe je als ambtenaar te verhouden tot democratisch tot stand gekomen politieke opdrachten die in strijd zijn met de Grondwet, met grondrechten of die voorbij lijken te aan aan het maatschappelijk belang (ook voor de generaties na ons)? De meeste essayisten die hier iets over zeggen in de bundel, stellen dat we met de nieuwe zin uit de ambtseed geen ambtelijke vrijheidsgraden toevoegen. Machiavelli schijnt al iets geschreven te hebben over de onherleidbaarheid van het algemene belang. NSOB-essayist Henk den Uijl is nog wat stelliger en zegt: "Omdat ambtenaren niet democratisch gekozen zijn, hebben zij geen legitimiteit of recht het algemeen belang te verbeelden" . Ook Afshin Ellian doet een duit in het zakje:  "Zodra de uitvoering van het kabinetsbeleid in een democratische rechtsorde afhankelijk wordt van het individuele oordeel of geweten van ambtenaren, komt het democratieprincipe in gevaar".  Tenslotte geeft ook BuZa-collega Josef Wanders op basis van de BZK-handreiking hierover (zie link, wie kent h'm niet? ) dat openbaar protest van ambtenaren in de hoedanigheid van ambtenaar (ipv burger ) tegen het beleid van het eigen departement discutabel blijft. Deze essayist wijst mijn inziens zeer terecht ook op de vrije adviserende functie van ambtenaren met ruimte voor professionele tegenspraak ook tegen politieke voorkeuren in. Vandaar dat het ook zo noodzakelijk is om zonder zelfcensuur beslisnota's te schrijven. Deze worden in het kader van de Wet Open Overheid immers actief openbaar gemaakt ook voor besluiten waarbij de ambtelijk adviseur van geschreven mening is dat ze in strijd zijn met de Grondwet, met grondrechten of die voorbij lijken te aan aan het maatschappelijk belang. Zo lang we niet met Amerikaanse toestanden te maken krijgen in NL, kunnen we hier - mits ook echt zo toegepast - wel vooruit met deze aanpak. In de bundel overigens nog meer interessants. Een paar uitspraken:

• Over de goede burger: - Steeds minder zijn de 'autonome' burgers bereid om het 'heteronome' overheidsgezag te erkennen als het niet direct aan hun individuele eisen tegemoetkomt. Een beroep op het algemene belang helpt dan nog maar nauwelijks...- De als mantra herhaalde eis dat de overheid 'naar de burger moet luisteren' betekent eigenlijk dat de overheid moet gehoorzamen.
• Over de deskundige ambtenaar: - Mbt kennis over bijvoorbeeld ICT: 'tweedegraads onhandig': de expertise ontbreekt om de juiste expertise in te huren. -De deskundige ambtenaar met ook voortdurend een oog op de praktijk is het begin- en eindpunt van de goede overheid.

 

Pinguin Fred leest Equality van Thomas Piketty & Michael Sandel

Het boekje (119 pagina's, grote letters, kleine pagina's) is een weergave van een gesprek tussen de Franse econoom (Thomas) en de Amerikaanse bestuurskundige (Michael). Het lees makkelijk weg en toch staat er een hoop in. Dat alleen is al vier ballen waard en dan ben ik nog niet eens aan de echte inhoud toegekomen. In het boek(je) behandelen ze de drie aspecten van gelijkheid: (1) economische gelijkheid - over de toegang tot basisbehoeften voor iedereen (inclusief mobiliteit geven ze al op pag 5 aan); (2) politieke gelijkheid - macht, invloed en participatie en (3) gelijkheid in waardigheid, status en respect. Deze onderverdeling vormt de rode draad van het boekje dat op een bepaalde manier ook steeds meer leest als een aansprekende denk- en actieagenda voor progressieve politici. Want die hebben er de laatste decennia een potje van gemaakt aldus de schrijvers. Het gaat bijvoorbeeld over Obama het momentum heeft gemist in de bankencrisis om de gelijkheidsambitie - die vanaf de jaren zeven tachtig verdrongen werd door 'greed is good' - nieuw leven in te blazen. Het belangrijkste ingredient van de denk - en actieagenda is het op bepaalde segmenten verder 'decommodificeren' van de economie; hele sectoren uit de macht van het winstdenken halen en die ook extra geld geven als de vraag door demografische ontwikkelingen toeneemt. Dat geld moeten progressieve politici volgens de schrijvers halen uit progressieve toenemende belastingen, waar bij ze deze keer niet moeten vergeten deze te koppelen aan begrippen als identiteit, lidmaatschap, solidariteit en gemeenschapszin.  Nu ja misschien lijkt het toch wel een beetje op een herdruk van het Communistisch Manifest, maar dan beter. En goed beschouwd is  dat decommodificeren is in het verleden al heel succesvol geweest. Met zorg en scholing volgens Piketty zo'n 25% van de economie in West-Europa al (of nog zoals je wilt) is dit namelijk al grotendeels - en succesvol - gebeurd . Van dat 'nog' lijkt in NL wel sprake nu je bijvoorbeeld de wildgroei aan bijles en huiswerkinstituten ziet. Dat gaat ten koste van de gelijke toegang aan het hoger onderwijs geven Thomas en Michael ook aan. In het gelukkigste land ter wereld - dit jaar wederom Finland - is daar in het geheel geen sprake van. Daar krijgen kinderen gewoon les én bijles op school. Op scholen die ook gewoon wat geld mogen kosten. O ja en die gelijkheid moet er zeker in het licht van het aanpakken van de klimaatverandering dus ook komen tussen Noord en Zuid. Om dat acceptabel te kunnen maken voor Noordelijke burgers moeten - zo zeggen Michael en Thomas - grote bedrijven direct mee betalen aan groene energie op het zuidelijk halfrond. En waarom dan toch geen vijf ballen? te lang doorzemelen over de inrichting van lotingssystemen voor toegang tot hoger onderwijs.

 

     

Economiekamer Marktordening Spoor

Afgelopen vrijdag weer een prachtige door Tim en Wilbert georganiseerde Economiekamer, met ook nog een sprankelende discussie bijdrage van Ben. Vier economen reflecteerden op de marktordening van de toekomst. Prachtige bijdragen, maar om nu te zeggen dat de wegvoorwaarts daarmee eenduidig is geworden: nou nee. De EU cie lijkt erg gecharmeerd van open access en aanbesteding in concurrentie, maar dat het niet lukte om een econoom te vinden die deze overtuiging met volle overgave wil steunen als beste oplossing voor het Nederlandse hoofdrailnet, geeft te denken. Eén van de deskundigen suggereerde dat de EU cie wellicht wat al te veel de wereld van de luchtvaart op die van de treinen wil projecteren. De experts lijken het er over eens te zijn dat je bij concurrerende aanbesteding allerlei checks and balances in moet bouwen om de kwaliteit voor de reiziger te borgen. Of er daarmee voldoende bewegingsruimte voor aanbieders overblijft om sowieso te kunnen concurreren, daar zijn de experts het dan weer niet over eens. Het introduceren van een nieuwe markordening zal - daar zijn ze het weer wel over eens - zeer complex zijn en the devil is in the details. Je zal na invoering bij moeten sturen en de situatie zal wellicht eerst verslechteren, voordat het (hopelijk) beter wordt. Je moet als bewindspersoon denk ik wel sterke voordelen voor in de toekomst zien, wil dit aan de Kamer voor te schotelen. Als de EC ons niet dwingt zie ik het er dan ook niet per se van komen. Maar goed is dat dan wenselijk? Als je weet dat in het monopool gegunde België de treinmachinisten staken voor behoud van hun wel heel jeugdige pensioenleeftijd dan denk ik twee dingen: (1) ik had al een paar jaar met pensioen kunnen zijn; (2)(zelfs als trouw vakbondslid).....een beetje marktwerking zou hier geen kwaad kunnen. 

Symposium Mobiliteitsarmoede I: de kracht van dikke data

De keynote-speech van het symposium Mobiliteitsarmoede werd gegeven door Karen Lucas (Universiteit van Manchester). Zij heeft zich verdiept in de mobiliteitsarmoede in Manchester en omgeving. Beginnend met het maken van "hittekaartjes" waarin objectief werd vastgesteld hoe het met de mobiliteitsarmoede zit voor verschillende postcodegebieden. Het mooie van haar onderzoek was dat het daar niet stopte, maar dat ze daarna met participatief onderzoek in beeld had gebracht wat daar voor echte mensen aan beleving en specificatie onder zit. Van iemand die woont bij een 'onbetrouwbare' bushalte, via een gezondheidscentrum dat niet met OV te bereiken is, tot iemand met avonddienst die heen wel met de bus kan, maar terug niet. En dan zijn er ook nog de mensen die het wel best lijken te vinden dat ze nergens naar toe kunnen (ook niet naar een participatie-avond). De forumdiscussie na de keynote verkende oa de vraag hoe je de dunne objectieve data en de dikke (zie link) subjectieve participatiedata nu eigenlijk kunt integreren. Indirect raakt dat natuurlijk ook weer aan hoe om te gaan met de menselijke maat (zie link). Onze eigenste Taede ging daar in zijn deelsessie ook wat op in al vloog hij het aan van uit generieke en specifieke maatregelen om mobiliteitsarmoede te adresseren. Het publiek moest nog een beetje wennen aan het denken in deze termen, maar dat gaat vast goed komen. Misschien komen we er wel op uit dat we als rijk met het bereikbaarheidspeil zorgen voor een basis van dunne objectieve data en voor tools voor het vergaren van dikke data. En dat het vervolgens aan de regionale en lokale overheden is die tools toe te passen. Op basis van het totale plaatje kan het rijk dan een bijdrage leveren aan het dresseren van een deel van de grote generieke knoppen en dat de andere overheden van wege hun nabijheid over het specifieke maatwerk gaan. Zo iets dan. 

Symposium Mobiliteitsarmoede II: Van volle wegen naar volle auto's

Van de week was ik bij het symposium mobiliteitsarmoede besteld voor een soort van humoristische afsluiting van de middag. Voor de gelegenheid was ik wat in de geschiedenis van het beleidsthema mobiliteitsarmoede gedoken. Die begon wat mij betreft voor IenW pas echt met de bijna naamgenoot van Karl Marx, Karel Martens. Al in 2016 gaf hij bij een KiM een mooie,  maar voor de aanwezige IenW collega's ook een nogal irritante presentatie. Maar goed hij heeft er toch maar mooi aan bijgedragen dat het thema nu op de beleidsagenda staat, niet helemaal bovenaan, maar toch. Tijdens mijn afsluiting wees ik er dan ook op dat het de taak van een wetenschapper is om 10 jaar te vroeg gelijk te hebben. Door Karel geïnspireerd bracht ik het nu nog irriterende adagium in van 'van volle wegen, naar volle auto's'. Toegegeven...ik had ook niet veel aanmoediging nodig. Ik kan er namelijk maar niet over uit dat we totaal gelaten, onverschillig en  zonder aantasting van onze beroepseer er al decennia vrede mee lijken te hebben dat de autobezetting in de ochtendspits (momenteel 1,03-1.05) zo beschamend laag is. Die bezettingsgetallen betekenen dat maar één van de 20 a 30 auto's naast de bestuurder ook een passagier bevat. Laat dat voor de gelegenheid eens op je inwerken. En probeer dan tegelijkertijd het woord fileprobleem eens serieus te nemen. 

"Shame on you"

Op de dag van de grote stroomstoring in Den Haag, werd er 's ochtend gebombardeerd op Gaza en 's middag gedemonstreerd voor de ingang van ons kantoor. We moesten eerst in het donker wentelend de trappen af om er vervolgens bij de uitgang achter te komen dat vanwege de demonstranten het valhek met rijkslogo naar beneden was gelaten. Middeleeuwse toestanden. Met de staart tussen de benen moesten we via de andere uitgang het gebouw verlaten. En dat terwijl de demonstranten "Shame on you" bleven scandeerden. Ik dacht nog: "Dit is niet voor mij bedoeld", maar warempel het voelde wel zo.  Karl Jaspers zou dat laatste een passende emotie hebben kunnen noemen. In zijn in 1946 verschenen essay over de Duitse schuld aan de tweede wereldoorlog onderscheidt hij vier vormen van schuld: criminele schuld, politieke schuld, morele schuld en metafysische schuld. Bij de eerste categorie gaat het nog om een kleine minderheid van schuldigen waar ik niet toe behoor. Daarna wordt het wiebeliger volgens Jaspers. Bij politieke schuld draag je ook als onderdaan medeverantwoordelijkheid voor hoe jouw staat geregeerd wordt ook als je niet, ongeldig of anders gestemd hebt. Volgens Jaspers daarin gesteund door Hannah Arendt is het onze plicht die politieke schuld ook als individuele morele schuld te voelen. De metafysische schuld heeft dan weer betrekking op de door Jaspers absolute solidariteit jegens de medemens. Maar goed het ontbreekt de zwijgende meerderheid daarbij aan handelingsperspectief; een gevoel van onmacht. Ondertussen hebben de demonstranten wel de macht gevonden mij over mijn eigen schuldvraag na te laten denken. Mocht je hier meer over willen weten, lees dan het ook in 2025 verschenen boek dat het in de Pinguin Fred stemming niet haalde (zie cover)

Lees mee met Pinguin Fred: Gelijkheid van Thomas Piketty & Michael Sandel

Pinguin Fred wil op weg naar mei graag een boek lezen dat in 2025 is uitgekomen. Vorige week kozen de lezende Pinguins hiertoe voor het boek Gelijkheid - wat het is en waarom het ertoe doet van Thomas Piketty en Michael Sandel (zie over Michael Sandel link) . Een mooie kans voor lezers die eerder wat opzagen tegen de 812 pagina's van Piketty's  Kapitaal in de 21e eeuw, want die 160 pagina's die moeten jullie kunnen hebben. Toch? Op 22 mei van 16.00-17.00 uur vindt de online-bespreking plaats en iedereen is van harte welkom. Laat even weten of je er bij wilt zijn.

  

Overdosis raamcontract gedragsonderzoek

In de hopelijk niet al te ijdele hoop in de toekomst inkoopdoorlooptijd te gaan besparen, hebben we als BIT voor de bestuurskern een 'raamcontract gedragsonderzoek' in de maak. Inmiddels hoop ik nog iets harder dat die tijdsbesparing er ook écht gaat komen, want vooralsnog kost de voorinvestering enorm veel tijd. In de aanloop heeft Danielle geweldig werk verzet, maar nu is het aan de andere BITters om een kleine 40 inschrijvingen over drie percelen (gedragsanalyse, interventie-ontwikkeling en inhuur) onafhankelijk van elkaar op kwaliteit te beoordelen. Per inschrijver tot al snel zo'n 20 pagina's fine print. Zo hebben we inmiddels tientallen keren gelezen over hoe even zoveel bureaus denken mensen minder vaak te laten douchen in de droge zomermaanden als er weinig water is. Dat was de eerste casus. Zo viel er ook veel te lezen rondom de tweede casus: hoe jongeren aan te zetten tot het opknappen van meubels ipv het kopen van nieuwe. Dit levert behalve vierkante ogen ontzettend veel creatieve ideeën en goed uitgedachte strategieën op. Dat gaat nog moeilijk kiezen worden. Leuk trouwens ook om een aantal van onze ex-BIT stagiairs langs te zien komen als werknemers van de inschrijvende bureaus. Dinsdagmiddag gaan we in conclaaf en we hopen na vier uur overleg witte rook te hebben; dwz drie winnende bureau's per perceel. Volgens de collega's van inkoop zouden we hier 1,5 dag conclaaf voor nodig hebben, maar ik heb ze geduldig uitgelegd dat de kans op een overlevende paus dan wel heel klein gaat worden. 

In company training: mindset

Deze week hadden we als BIT een incompany training over het Change Mindset Model. Dat zit zo: de gouden standaard aanpak in de gedragologie is dat je je met gedragsanalyses en interventies richt op heel concreet fotografeerbaar doelgedrag (vb Gebruik een deelauto ipv een prive-auto). Dit is zeg maar de nette aanpak die ook onder de DOE-MEE gedragstool ligt. Maar goed als je weet dat 40-70% van de CO2 uitstoot in individueel gedrag zit en CO2-reductie is op te bouwen uit tientallen zo niet honderden duurzame doelgedragingen, liefst ondersteund door beleid dat dat doelgedrag makkelijk en aantrekkelijk maakt. Nou dan ga je als van zelf op zoek naar behapbare short cuts. Aanpakken waarbij je je niet één voor één op duurzame doelgedragingen richt maar juist op de bovenliggende doelen, waarden en identiteiten waaruit - is de hoop - breedspectrum duurzaam gedrag als vanzelf voortkomt. Dit is de belofte van het Change Mindset Model (zie figuur). Een centrale plaats daarin is weggelegd voor het waardenmodel van Schwarz (zie figuur), waarbij de neiging tot duurzaam gedrag uit de waarden rechtsboven voortkomen. Iedereen heeft een min of meer stabiel waardenpatroon waarbij we eigenlijk allemaal alle waarden hebben maar waarbij de volgorde sterk van mens tot mens verschilt. Ook heeft iedereen zo haar/zijn conflicten tussen waarden. Je kunt bijvoorbeeld een hedonistische neiging tot verre vliegreizen hebben en tegelijkertijd vanuit universalisme hechten aan een goed klimaat. Vanuit onze identiteit vertellen we onszelf daar een verhaal over om dit kloppend te krijgen. Soms lukt dat niet en voelen we actual-ideal self discrepancy en moeten we ons verhaal of ons gedrag aanpassen. Ondanks dat de waarden stabiel zijn, is de volgorde best veranderbaar. Als je mensen vraagt een checklist na te lopen met gedragingen die passen bij goedheid en je ze vervolgens vraagt een stukje te schrijven over hoe ze ooit iemand geholpen hebben en wat dat met de andere en hen zelf deed. Nu dan blijven ze daarna blijvend vaker geneigd tot goede gedragingen. Daar zit iets manipulatiefs in, maar goed alle miljarden euro's aan reclame die we dagelijks te verwerken krijgen kietelen onze waarden op de linkerhelft van het plaatje. Mooi dus dat Den Haag wereldwijd de eerste stad zonder fossiele reclame is en dat daar door gedragswetenschappers die de Kamer al eerder (zie link) schreven over het belang van een fossiel reclameverbod daar een mooi wetenschappelijk artikel over gepubliceerd hebben (zie link). Ondertussen benieuwd naar jouw volgorde van waarden? Daar is een handige invultool voor beschikbaar (zie link) 

       

De X-curve blijft helaas toch weer ongebruikt

Laatst vroeg een collega aan mij welke concepten van vroeger we nu eigenlijk niet meer echt langs zien komen en toen dacht ik naast de energieke samenleving (zie oa link) ook aan de x-curve van Derk Loorbach (zie link). Met name aan de afbraakcurve van de X-curve schijnen we maar niet goed toe te kunnen komen. Dit ondanks dat Ben Tiggelaar het belang hiervan in 2019 nogmaals goed onder de aandacht wist te brengen met een mini-cursus transitiekunde voor politici (link). Deze week probeerden 13 economen de afbraakcurve alsnog nieuw leven in te blazen en en passant de klimaatdoelen overeind te houden (zie brief link). Hun boodschap: zonder goedkoop gas gaat de basisindustrie het hier sowieso niet redden, dus ga voor de afbraakcurve en geef het geld voor fossiele subsidies liever aan klimaatbeleid en de economie van de toekomst uit. Echt gehoord werden ze overigens niet. Maar dat kan ook komen omdat de eerder aanbevelingen van 31 internationale gedragsexperts nog niet waren overgenomen (zie link). Nu snap ik ook wel dat het voor de politiek bijna ondoenlijk is om langs de afbraakcurve glijdend bewust banen te laten verdwijnen. Hoewel....., we hebben toch banen in overvloed en de skills van de medewerkers van verdwijnende bedrijven komen toch ook zeer goed van pas zou je zeggen. En die strategische autonomie dan...ja die is belangrijk en die heeft - zou ik zeggen - alleen kans van slagen als we het aandurven die op Europees niveau in te vullen. Of zoals de 13 economen het zeggen: "in Spanje leveren zonnepanelen (nu eenmaal) tweemaal zoveel stroom op als in Nederland".

Actieagenda industrie en omwonenden

Denk dat je sowieso wat zuinig moet zijn met trots, maar het overkomt me niet iedere dag dat ik trots ben op wat ik collega's wat van een afstandje zie presteren. Laatst had ik dat gevoel dus wel, tijdens een prachtig gesprek dat ik voor heb gezeten tussen expertgroep, omwonenden, onderzoeksconsortium en IenW rondom de onderzoekvoorstellen horend bij de Actieagenda Industrie en Omwonenden. Na telkens een korte introductie op een onderzoeksvoorstel kregen leden van de expertgroep met daarbij oa een toxicoloog, (een oude bekende) milieuchemicus, kinderarts, communicatiedeskundige, advocaat en klimaatwetenschapper gelegenheid kritisch te reflecteren waarna ook de omwonenden aan de beurt waren. Wat de collega's dus heel goed deden was luisteren en de inbrengers ook echt het gevoel geven gehoord te zijn. Dit door delen van vragen te herhalen, kennis van zaken uit te stralen, mee te bewegen en - ook belangrijk - door zelf eerder op bedrijventerreinen te hebben rondgelopen. De onderzoeken betreffen vooral kennissynthese van reeds beschikbaar weten. Dat heeft zo zijn beperkingen hetgeen ook transparant werd benadrukt. Deze aanpak scoort in ieder geval high score op procedurele rechtvaardigheid. De pudding zit hem uiteindelijk natuurlijk in daadwerkelijke emissiereductie en gezondheidswinst voor omwonenden. En hopelijk ook in blije omwonenden. En omdat nul-risico niet bestaat, hoort bij dat laatste natuurlijk ook iets van acceptatie van de restrisico's en dat valt begrijpelijkerwijs niet mee als het om gezondheid gaat. Al tijdens een Kenniskamer in 2018 betoogde RIVM dat een goede aanpak het begrip voor elkaar doet toenemen, maar dat als het persoonlijk belang geschaad wordt, dat altijd een effect zal hebben op de geloofwaardigheid. 

Over Water - strategisch gesprek DGWB

Laatst voor de collega's van DGWB een strategisch gesprek begeleid over het signalenrapport van de SER over sociaal-economische keuzes rond water (zie link).  Hiertoe kon ik ook het eerder beblogde NSOB-rapport over strategische gesprekken benutten (zie link). Twee SER-collega's presenteerden eerst het rapport. Vervolgens hebben we in een deep listening setting drie van de vijf SER-keuzes onder de loep genomen aan de hand van citaten uit het bijbehorende verdiepingsrapport:

• Prioritering van watergebruik: "De verdringingsreeks geldt alleen voor noodgevallen en alleen voor een korte periode op een afgebakende plek. Daarmee kan de verdringingsreeks geen oplossing zijn voor een verdelingsvraagstuk dat in de toekomst niet meer uitsluitend in de ‘traditionele’ droge zomermaanden speelt en meer structureel van aard wordt. Er ligt daarom een opgave in het zoeken naar maatregelen die zoetwatertekorten zoveel mogelijk voorkomen (in samenhang met maatregelen tegen wateroverlast) en naar een aanpak die een structurele, rechtvaardige prioritering van het watergebruik biedt." 
• De waarde van water:  "Hoe kan water beter worden gewaardeerd met het oog op een betere omgang met water? Alleen prijsprikkels zullen niet zonder meer effect hebben op de omgang met water, waardoor het noodzakelijk is om ook andere oplossingsrichtingen en flankerend beleid te verkennen. Denk daarbij aan communicatie, bewustwording, wetgeving, ruimtelijke instrumenten en stimulering."
• Het dragen van risico's: "Het vraagstuk laat zien dat keuzes nodig zijn om te komen tot een effectieve en rechtvaardige verdeling van de kosten en risico’s van waterschade. De Wet tegemoetkoming schade bij rampen (Wts) is in het najaar van 2024 geëvalueerd. De conclusie van de onderzoekers is dat de Wts niet toekomstbestendig is. Er worden twee mogelijkheden voor verbetering genoemd: het herzien van de Wts (onder andere door oorzaken van en schadevormen door zoetwateroverstromingen uit te breiden) of om de Wts te vervangen door een publiek-private verzekering (waarvan wordt aangegeven dat dit alleen werkt indien het gaat om een verplichte verzekering)."

Dat leverde een mooie oogst op die de strategiecollega's van DGWB nu aan hun DT gaan voorleggen voor verdere doordenking. De deelnemers deden meermaals de oproep vooral ook van het buitenland te leren (zie ook leren van Vlaanderen  link). Dat gaf mij de gelegenheid mijn H2O-artikel over Australische lessen voor de Nederlandse zoetwatervoorziening nog eens in de groep gooien. En dat doe ik nu weer (zie link). 

Pinguin Fred leest Stop - stopstrategie voor organisaties

Het thema van het boek is zondermeer goed gevonden. Binnen organisaties zijn we vaak heel slecht met het stopzetten van projecten of het afschaffen van procedures, dus goed om daar aandacht aan te besteden. Het boek staat dan ook vol met treffende voorbeelden en anekdotes, die maken dat er spontaan voorbeelden uit de eigen organisatie naar boven komen. Ook wordt er heel weinig over stoppen geschreven, dus het is is een welkome gedachte dat Marije dat nu wel doet. Toch kom ik in mijn beoordeling niet verder dan twee bollen (al ben ik door de overige Pinguïns wel te vermurwen tot drie bollen). Die lage score zit hem voor mij in mijn allergie jegens het flinterdunne model waarlangs het boek is opgebouwd. Ook het bijbehorende tekeningetje met een lusvormig stoptraject dat van afremmen, naar achterom kijken, afscheid, afleren en afronden gaat wordt in de beschrijving nauwelijks onderbouwd. Erik Koenen - van wie we eerder als Pinguïn Fred een boek lazen (zie link)- zou het model de weinig vlijende naam theorette hebben gegeven. Toch puntsgewijs wat inzichten die het mij betreft waard zijn te  onthouden: 

• Marie Kondo's opruimmethode zou je ook op projecten toe kunnen passen: Geen spark of joy? dan weggooien;
• Dode paarden ontstaan als de verwachtingen hoog zijn, maar de intentie om iets te doen laag. Er is weinig geld of menskracht, of mensen geloven diep van binnen niet in de ambitie (en spreken dat niet uit);
• Een kaasschaaf-bezuiniging leidt dikwijls tot halfslachtig stoppen. Er wordt bijvoorbeeld gestopt met projecten die out of pocketkosten hebben, terwijl projecten waar alleen maar menskracht mee gemoeid is, doorgaan;
• Stoppen is morrelen aan de gevestigde orde. Wat je doet is gewoontes of doelstellingen aan de orde stellen en in twijfel trekken. Alleen iemand met voldoende status in de organisatie kan heersende opvattingen aan het wankelen brengen;
• Veel verantwoordelijkheid voor organisatiegedrag wordt bij het individu neergelegd. Dat is één van de grote problemen in organisaties van deze tijd (Leike van Oss en Jaap van 't Hek in Onmacht (2020), ook eerder door Pinguin Fred gelezen link);
• We kiezen snel een nieuwe oplossing. Was het vorig jaar nog agile, wat niet werkte, dit jaar is het opgaven gestuurd werken. Alles om maar te voorkomen dat we er tussen in blijven hangen;
• Als je de stopvraag in de normale routines van je organisatie weet te sleutelen, zet je een geweldige stap; 
• Krijg je van bovenaf een indicator die jou wel tijd kost om te 'vullen', maar die niet helpt om te bepalen of je je werk goed doet? Dan is dan een slechte indicator.  

     

De Leesjutter 8: Volhouden en doorgaan -escalatie in commitment in het openbaar bestuur - NSOB

Nu het kantoor nogal polizei-achtig wordt leeg gerauscht, vind ik overal juweeltjes. Dit al wat oudere (2017) rapport van NSOB is er ook zo één (zie link). De positieve termen 'volhouden' en 'doorgaan' uit de titel stralen kracht en doorzettingsvermogen uit, maar de keerzijde hiervan, namelijk die van te lang doorgaan en te lang volhouden is er ook. Dat noemt NSOB 'escalatie van commitment'. Dat stoppen moeilijk is blijkt ook wel uit mijn andere blog van deze week. Bij het lezen van het NSOB-rapport moest ik ook denken aan de beleidsateliers die Guus en ik vanuit ASA begeleiden. Dit met name bij het lezen van het stuk over doelsubstitutie. Daarmee doelt NSOB op het verschijnsel dat met het formuleren van de doelstelling of probleemstelling ook direct het middel (het voorkeursalternatief) is gegeven. Escalatie van commitment zo stelt NSOB wordt voor een deel veroorzaakt door het over langere tijd bestaan van voorkeursalternatieven - eenmaal uitgesproken voorkeuren die niet meer van binnenuit ter discussie worden gesteld. Door in aanloop van een beleidsatelier nog eens kritisch te kijken naar de doelstelling en het achterliggende maatschappelijke probleem dat oplossing behoeft, komen alternatieven weer in beeld. Niet omdat die alternatieven er niet waren maar omdat ze niet betekenisvol waren in het licht van de eerdere doelstelling. Al eerder was tijdens de gedragsstudie naar de toepassing van het beleidskompas binnen IenW gebleken dat ook politieke kaders - waarbij doelen en middelen bijvoorbeeld al in een regeerakkoord vastgeklonken zijn - de enthousiaste toepassing van het beleidskompas in de weg kunnen zitten. NSOB legt wat handelingsopties voor ambtenaren neer die zouden kunnen helpen een bestuurder te bewegen doel en middel wat meer los van elkaar te gaan bezien. Zelf zien ze overigens ook wel in dat deze opties vaak een wat hoog 'na u Professor'-gehalte hebben. Meer heil zien ze in systemische veranderingen waarbij 'het uiteindelijk gaat om eerherstel voor processtappen die als redundant en overbodig gezien worden.' Zelf denk ik bij deze formulering natuurlijk ook weer meteen aan het beleidskompas. De NSOB heeft het oa over het nemen van permanente tijdelijke besluiten (dat klinkt weer wat orakelachtig NSOB!). Maar goed dat zijn dan besluiten die niet periodiek geëvalueerd moeten worden, maar periodiek juist opnieuw voorbereid en genomen moeten worden. Ik denk zo dat de Deltabeslissingen van het Deltaprogramma daar wel een goed voorbeeld van zijn. Ook al hebben ze het daar over het herijken van beslissingen, de voorbereidingen zijn zo grondig dat je het ook best een nieuwe besluiten mag noemen.