"Shame on you"

Op de dag van de grote stroomstoring in Den Haag, werd er 's ochtend gebombardeerd op Gaza en 's middag gedemonstreerd voor de ingang van ons kantoor. We moesten eerst in het donker wentelend de trappen af om er vervolgens bij de uitgang achter te komen dat vanwege de demonstranten het valhek met rijkslogo naar beneden was gelaten. Middeleeuwse toestanden. Met de staart tussen de benen moesten we via de andere uitgang het gebouw verlaten. En dat terwijl de demonstranten "Shame on you" bleven scandeerden. Ik dacht nog: "Dit is niet voor mij bedoeld", maar warempel het voelde wel zo.  Karl Jaspers zou dat laatste een passende emotie hebben kunnen noemen. In zijn in 1946 verschenen essay over de Duitse schuld aan de tweede wereldoorlog onderscheidt hij vier vormen van schuld: criminele schuld, politieke schuld, morele schuld en metafysische schuld. Bij de eerste categorie gaat het nog om een kleine minderheid van schuldigen waar ik niet toe behoor. Daarna wordt het wiebeliger volgens Jaspers. Bij politieke schuld draag je ook als onderdaan medeverantwoordelijkheid voor hoe jouw staat geregeerd wordt ook als je niet, ongeldig of anders gestemd hebt. Volgens Jaspers daarin gesteund door Hannah Arendt is het onze plicht die politieke schuld ook als individuele morele schuld te voelen. De metafysische schuld heeft dan weer betrekking op de door Jaspers absolute solidariteit jegens de medemens. Maar goed het ontbreekt de zwijgende meerderheid daarbij aan handelingsperspectief; een gevoel van onmacht. Ondertussen hebben de demonstranten wel de macht gevonden mij over mijn eigen schuldvraag na te laten denken. Mocht je hier meer over willen weten, lees dan het ook in 2025 verschenen boek dat het in de Pinguin Fred stemming niet haalde (zie cover)

Lees mee met Pinguin Fred: Gelijkheid van Thomas Piketty & Michael Sandel

Pinguin Fred wil op weg naar mei graag een boek lezen dat in 2025 is uitgekomen. Vorige week kozen de lezende Pinguins hiertoe voor het boek Gelijkheid - wat het is en waarom het ertoe doet van Thomas Piketty en Michael Sandel (zie over Michael Sandel link) . Een mooie kans voor lezers die eerder wat opzagen tegen de 812 pagina's van Piketty's  Kapitaal in de 21e eeuw, want die 160 pagina's die moeten jullie kunnen hebben. Toch? Op 22 mei van 16.00-17.00 uur vindt de online-bespreking plaats en iedereen is van harte welkom. Laat even weten of je er bij wilt zijn.

  

Overdosis raamcontract gedragsonderzoek

In de hopelijk niet al te ijdele hoop in de toekomst inkoopdoorlooptijd te gaan besparen, hebben we als BIT voor de bestuurskern een 'raamcontract gedragsonderzoek' in de maak. Inmiddels hoop ik nog iets harder dat die tijdsbesparing er ook écht gaat komen, want vooralsnog kost de voorinvestering enorm veel tijd. In de aanloop heeft Danielle geweldig werk verzet, maar nu is het aan de andere BITters om een kleine 40 inschrijvingen over drie percelen (gedragsanalyse, interventie-ontwikkeling en inhuur) onafhankelijk van elkaar op kwaliteit te beoordelen. Per inschrijver tot al snel zo'n 20 pagina's fine print. Zo hebben we inmiddels tientallen keren gelezen over hoe even zoveel bureaus denken mensen minder vaak te laten douchen in de droge zomermaanden als er weinig water is. Dat was de eerste casus. Zo viel er ook veel te lezen rondom de tweede casus: hoe jongeren aan te zetten tot het opknappen van meubels ipv het kopen van nieuwe. Dit levert behalve vierkante ogen ontzettend veel creatieve ideeën en goed uitgedachte strategieën op. Dat gaat nog moeilijk kiezen worden. Leuk trouwens ook om een aantal van onze ex-BIT stagiairs langs te zien komen als werknemers van de inschrijvende bureaus. Dinsdagmiddag gaan we in conclaaf en we hopen na vier uur overleg witte rook te hebben; dwz drie winnende bureau's per perceel. Volgens de collega's van inkoop zouden we hier 1,5 dag conclaaf voor nodig hebben, maar ik heb ze geduldig uitgelegd dat de kans op een overlevende paus dan wel heel klein gaat worden. 

In company training: mindset

Deze week hadden we als BIT een incompany training over het Change Mindset Model. Dat zit zo: de gouden standaard aanpak in de gedragologie is dat je je met gedragsanalyses en interventies richt op heel concreet fotografeerbaar doelgedrag (vb Gebruik een deelauto ipv een prive-auto). Dit is zeg maar de nette aanpak die ook onder de DOE-MEE gedragstool ligt. Maar goed als je weet dat 40-70% van de CO2 uitstoot in individueel gedrag zit en CO2-reductie is op te bouwen uit tientallen zo niet honderden duurzame doelgedragingen, liefst ondersteund door beleid dat dat doelgedrag makkelijk en aantrekkelijk maakt. Nou dan ga je als van zelf op zoek naar behapbare short cuts. Aanpakken waarbij je je niet één voor één op duurzame doelgedragingen richt maar juist op de bovenliggende doelen, waarden en identiteiten waaruit - is de hoop - breedspectrum duurzaam gedrag als vanzelf voortkomt. Dit is de belofte van het Change Mindset Model (zie figuur). Een centrale plaats daarin is weggelegd voor het waardenmodel van Schwarz (zie figuur), waarbij de neiging tot duurzaam gedrag uit de waarden rechtsboven voortkomen. Iedereen heeft een min of meer stabiel waardenpatroon waarbij we eigenlijk allemaal alle waarden hebben maar waarbij de volgorde sterk van mens tot mens verschilt. Ook heeft iedereen zo haar/zijn conflicten tussen waarden. Je kunt bijvoorbeeld een hedonistische neiging tot verre vliegreizen hebben en tegelijkertijd vanuit universalisme hechten aan een goed klimaat. Vanuit onze identiteit vertellen we onszelf daar een verhaal over om dit kloppend te krijgen. Soms lukt dat niet en voelen we actual-ideal self discrepancy en moeten we ons verhaal of ons gedrag aanpassen. Ondanks dat de waarden stabiel zijn, is de volgorde best veranderbaar. Als je mensen vraagt een checklist na te lopen met gedragingen die passen bij goedheid en je ze vervolgens vraagt een stukje te schrijven over hoe ze ooit iemand geholpen hebben en wat dat met de andere en hen zelf deed. Nu dan blijven ze daarna blijvend vaker geneigd tot goede gedragingen. Daar zit iets manipulatiefs in, maar goed alle miljarden euro's aan reclame die we dagelijks te verwerken krijgen kietelen onze waarden op de linkerhelft van het plaatje. Mooi dus dat Den Haag wereldwijd de eerste stad zonder fossiele reclame is en dat daar door gedragswetenschappers die de Kamer al eerder (zie link) schreven over het belang van een fossiel reclameverbod daar een mooi wetenschappelijk artikel over gepubliceerd hebben (zie link). Ondertussen benieuwd naar jouw volgorde van waarden? Daar is een handige invultool voor beschikbaar (zie link) 

       

De X-curve blijft helaas toch weer ongebruikt

Laatst vroeg een collega aan mij welke concepten van vroeger we nu eigenlijk niet meer echt langs zien komen en toen dacht ik naast de energieke samenleving (zie oa link) ook aan de x-curve van Derk Loorbach (zie link). Met name aan de afbraakcurve van de X-curve schijnen we maar niet goed toe te kunnen komen. Dit ondanks dat Ben Tiggelaar het belang hiervan in 2019 nogmaals goed onder de aandacht wist te brengen met een mini-cursus transitiekunde voor politici (link). Deze week probeerden 13 economen de afbraakcurve alsnog nieuw leven in te blazen en en passant de klimaatdoelen overeind te houden (zie brief link). Hun boodschap: zonder goedkoop gas gaat de basisindustrie het hier sowieso niet redden, dus ga voor de afbraakcurve en geef het geld voor fossiele subsidies liever aan klimaatbeleid en de economie van de toekomst uit. Echt gehoord werden ze overigens niet. Maar dat kan ook komen omdat de eerder aanbevelingen van 31 internationale gedragsexperts nog niet waren overgenomen (zie link). Nu snap ik ook wel dat het voor de politiek bijna ondoenlijk is om langs de afbraakcurve glijdend bewust banen te laten verdwijnen. Hoewel....., we hebben toch banen in overvloed en de skills van de medewerkers van verdwijnende bedrijven komen toch ook zeer goed van pas zou je zeggen. En die strategische autonomie dan...ja die is belangrijk en die heeft - zou ik zeggen - alleen kans van slagen als we het aandurven die op Europees niveau in te vullen. Of zoals de 13 economen het zeggen: "in Spanje leveren zonnepanelen (nu eenmaal) tweemaal zoveel stroom op als in Nederland".

Actieagenda industrie en omwonenden

Denk dat je sowieso wat zuinig moet zijn met trots, maar het overkomt me niet iedere dag dat ik trots ben op wat ik collega's wat van een afstandje zie presteren. Laatst had ik dat gevoel dus wel, tijdens een prachtig gesprek dat ik voor heb gezeten tussen expertgroep, omwonenden, onderzoeksconsortium en IenW rondom de onderzoekvoorstellen horend bij de Actieagenda Industrie en Omwonenden. Na telkens een korte introductie op een onderzoeksvoorstel kregen leden van de expertgroep met daarbij oa een toxicoloog, (een oude bekende) milieuchemicus, kinderarts, communicatiedeskundige, advocaat en klimaatwetenschapper gelegenheid kritisch te reflecteren waarna ook de omwonenden aan de beurt waren. Wat de collega's dus heel goed deden was luisteren en de inbrengers ook echt het gevoel geven gehoord te zijn. Dit door delen van vragen te herhalen, kennis van zaken uit te stralen, mee te bewegen en - ook belangrijk - door zelf eerder op bedrijventerreinen te hebben rondgelopen. De onderzoeken betreffen vooral kennissynthese van reeds beschikbaar weten. Dat heeft zo zijn beperkingen hetgeen ook transparant werd benadrukt. Deze aanpak scoort in ieder geval high score op procedurele rechtvaardigheid. De pudding zit hem uiteindelijk natuurlijk in daadwerkelijke emissiereductie en gezondheidswinst voor omwonenden. En hopelijk ook in blije omwonenden. En omdat nul-risico niet bestaat, hoort bij dat laatste natuurlijk ook iets van acceptatie van de restrisico's en dat valt begrijpelijkerwijs niet mee als het om gezondheid gaat. Al tijdens een Kenniskamer in 2018 betoogde RIVM dat een goede aanpak het begrip voor elkaar doet toenemen, maar dat als het persoonlijk belang geschaad wordt, dat altijd een effect zal hebben op de geloofwaardigheid. 

Over Water - strategisch gesprek DGWB

Laatst voor de collega's van DGWB een strategisch gesprek begeleid over het signalenrapport van de SER over sociaal-economische keuzes rond water (zie link).  Hiertoe kon ik ook het eerder beblogde NSOB-rapport over strategische gesprekken benutten (zie link). Twee SER-collega's presenteerden eerst het rapport. Vervolgens hebben we in een deep listening setting drie van de vijf SER-keuzes onder de loep genomen aan de hand van citaten uit het bijbehorende verdiepingsrapport:

• Prioritering van watergebruik: "De verdringingsreeks geldt alleen voor noodgevallen en alleen voor een korte periode op een afgebakende plek. Daarmee kan de verdringingsreeks geen oplossing zijn voor een verdelingsvraagstuk dat in de toekomst niet meer uitsluitend in de ‘traditionele’ droge zomermaanden speelt en meer structureel van aard wordt. Er ligt daarom een opgave in het zoeken naar maatregelen die zoetwatertekorten zoveel mogelijk voorkomen (in samenhang met maatregelen tegen wateroverlast) en naar een aanpak die een structurele, rechtvaardige prioritering van het watergebruik biedt." 
• De waarde van water:  "Hoe kan water beter worden gewaardeerd met het oog op een betere omgang met water? Alleen prijsprikkels zullen niet zonder meer effect hebben op de omgang met water, waardoor het noodzakelijk is om ook andere oplossingsrichtingen en flankerend beleid te verkennen. Denk daarbij aan communicatie, bewustwording, wetgeving, ruimtelijke instrumenten en stimulering."
• Het dragen van risico's: "Het vraagstuk laat zien dat keuzes nodig zijn om te komen tot een effectieve en rechtvaardige verdeling van de kosten en risico’s van waterschade. De Wet tegemoetkoming schade bij rampen (Wts) is in het najaar van 2024 geëvalueerd. De conclusie van de onderzoekers is dat de Wts niet toekomstbestendig is. Er worden twee mogelijkheden voor verbetering genoemd: het herzien van de Wts (onder andere door oorzaken van en schadevormen door zoetwateroverstromingen uit te breiden) of om de Wts te vervangen door een publiek-private verzekering (waarvan wordt aangegeven dat dit alleen werkt indien het gaat om een verplichte verzekering)."

Dat leverde een mooie oogst op die de strategiecollega's van DGWB nu aan hun DT gaan voorleggen voor verdere doordenking. De deelnemers deden meermaals de oproep vooral ook van het buitenland te leren (zie ook leren van Vlaanderen  link). Dat gaf mij de gelegenheid mijn H2O-artikel over Australische lessen voor de Nederlandse zoetwatervoorziening nog eens in de groep gooien. En dat doe ik nu weer (zie link). 

Pinguin Fred leest Stop - stopstrategie voor organisaties

Het thema van het boek is zondermeer goed gevonden. Binnen organisaties zijn we vaak heel slecht met het stopzetten van projecten of het afschaffen van procedures, dus goed om daar aandacht aan te besteden. Het boek staat dan ook vol met treffende voorbeelden en anekdotes, die maken dat er spontaan voorbeelden uit de eigen organisatie naar boven komen. Ook wordt er heel weinig over stoppen geschreven, dus het is is een welkome gedachte dat Marije dat nu wel doet. Toch kom ik in mijn beoordeling niet verder dan twee bollen (al ben ik door de overige Pinguïns wel te vermurwen tot drie bollen). Die lage score zit hem voor mij in mijn allergie jegens het flinterdunne model waarlangs het boek is opgebouwd. Ook het bijbehorende tekeningetje met een lusvormig stoptraject dat van afremmen, naar achterom kijken, afscheid, afleren en afronden gaat wordt in de beschrijving nauwelijks onderbouwd. Erik Koenen - van wie we eerder als Pinguïn Fred een boek lazen (zie link)- zou het model de weinig vlijende naam theorette hebben gegeven. Toch puntsgewijs wat inzichten die het mij betreft waard zijn te  onthouden: 

• Marie Kondo's opruimmethode zou je ook op projecten toe kunnen passen: Geen spark of joy? dan weggooien;
• Dode paarden ontstaan als de verwachtingen hoog zijn, maar de intentie om iets te doen laag. Er is weinig geld of menskracht, of mensen geloven diep van binnen niet in de ambitie (en spreken dat niet uit);
• Een kaasschaaf-bezuiniging leidt dikwijls tot halfslachtig stoppen. Er wordt bijvoorbeeld gestopt met projecten die out of pocketkosten hebben, terwijl projecten waar alleen maar menskracht mee gemoeid is, doorgaan;
• Stoppen is morrelen aan de gevestigde orde. Wat je doet is gewoontes of doelstellingen aan de orde stellen en in twijfel trekken. Alleen iemand met voldoende status in de organisatie kan heersende opvattingen aan het wankelen brengen;
• Veel verantwoordelijkheid voor organisatiegedrag wordt bij het individu neergelegd. Dat is één van de grote problemen in organisaties van deze tijd (Leike van Oss en Jaap van 't Hek in Onmacht (2020), ook eerder door Pinguin Fred gelezen link);
• We kiezen snel een nieuwe oplossing. Was het vorig jaar nog agile, wat niet werkte, dit jaar is het opgaven gestuurd werken. Alles om maar te voorkomen dat we er tussen in blijven hangen;
• Als je de stopvraag in de normale routines van je organisatie weet te sleutelen, zet je een geweldige stap; 
• Krijg je van bovenaf een indicator die jou wel tijd kost om te 'vullen', maar die niet helpt om te bepalen of je je werk goed doet? Dan is dan een slechte indicator.  

     

De Leesjutter 8: Volhouden en doorgaan -escalatie in commitment in het openbaar bestuur - NSOB

Nu het kantoor nogal polizei-achtig wordt leeg gerauscht, vind ik overal juweeltjes. Dit al wat oudere (2017) rapport van NSOB is er ook zo één (zie link). De positieve termen 'volhouden' en 'doorgaan' uit de titel stralen kracht en doorzettingsvermogen uit, maar de keerzijde hiervan, namelijk die van te lang doorgaan en te lang volhouden is er ook. Dat noemt NSOB 'escalatie van commitment'. Dat stoppen moeilijk is blijkt ook wel uit mijn andere blog van deze week. Bij het lezen van het NSOB-rapport moest ik ook denken aan de beleidsateliers die Guus en ik vanuit ASA begeleiden. Dit met name bij het lezen van het stuk over doelsubstitutie. Daarmee doelt NSOB op het verschijnsel dat met het formuleren van de doelstelling of probleemstelling ook direct het middel (het voorkeursalternatief) is gegeven. Escalatie van commitment zo stelt NSOB wordt voor een deel veroorzaakt door het over langere tijd bestaan van voorkeursalternatieven - eenmaal uitgesproken voorkeuren die niet meer van binnenuit ter discussie worden gesteld. Door in aanloop van een beleidsatelier nog eens kritisch te kijken naar de doelstelling en het achterliggende maatschappelijke probleem dat oplossing behoeft, komen alternatieven weer in beeld. Niet omdat die alternatieven er niet waren maar omdat ze niet betekenisvol waren in het licht van de eerdere doelstelling. Al eerder was tijdens de gedragsstudie naar de toepassing van het beleidskompas binnen IenW gebleken dat ook politieke kaders - waarbij doelen en middelen bijvoorbeeld al in een regeerakkoord vastgeklonken zijn - de enthousiaste toepassing van het beleidskompas in de weg kunnen zitten. NSOB legt wat handelingsopties voor ambtenaren neer die zouden kunnen helpen een bestuurder te bewegen doel en middel wat meer los van elkaar te gaan bezien. Zelf zien ze overigens ook wel in dat deze opties vaak een wat hoog 'na u Professor'-gehalte hebben. Meer heil zien ze in systemische veranderingen waarbij 'het uiteindelijk gaat om eerherstel voor processtappen die als redundant en overbodig gezien worden.' Zelf denk ik bij deze formulering natuurlijk ook weer meteen aan het beleidskompas. De NSOB heeft het oa over het nemen van permanente tijdelijke besluiten (dat klinkt weer wat orakelachtig NSOB!). Maar goed dat zijn dan besluiten die niet periodiek geëvalueerd moeten worden, maar periodiek juist opnieuw voorbereid en genomen moeten worden. Ik denk zo dat de Deltabeslissingen van het Deltaprogramma daar wel een goed voorbeeld van zijn. Ook al hebben ze het daar over het herijken van beslissingen, de voorbereidingen zijn zo grondig dat je het ook best een nieuwe besluiten mag noemen.  

Mijn persoonlijke n =1 belevenissen in de wereld van voedselverspilling.

Donderdag promoveert BIT-IenW-collega Lisanne van Geffen op haar onderzoek naar voedselverspilling (...en hoe dat te voorkomen). Dit weekend las ik haar proefschrift, een mooi moment om ook eens even bij mijzelf te rade te gaan. Tijd voor een korte rondleiding door háár proefschrift en míjn koelkast, hoofd en voorraadkast:

• Voor Europa geldt dat 54% van het verspilde voedsel in huishoudens verspild wordt tegen 8% in de primaire productie, 22% in de voedingsmiddelenindustrie, 7% in winkels en tijdens distributie en 9% in restaurants. Binnen huishoudens vindt één/derde van de verspilling plaats in de vorm van wél bereid, maar niet opgegeten voedsel en twee/derde wordt al verspild voor het bereid wordt.
• Net als de 'wel/niet in de koelkast'-sticker van het Voedingscentrum, werkt het eetmaatje goed. Tenminste Lisanne liet zien zie dat drie/vierde van de mensen een eetmaatje (ze foto) daadwerkelijk gebruikt als ze er één krijgen. Maar dat leidt alleen tot minder verspilling als dit bij uitreiken gepaard gaat met de boodschap '80% van de mensen kookt nauwkeurig de juiste hoeveelheid pasta, rijst en couscous. Dit voorkomt voedselverspilling!".
• Mooie methodologische vondst: In focusgroepgesprekken over voedselverspilling kwam het de openhartigheid van het gesprek ten goede als deelnemers bij aanvang foto's deelden van voedsel dat ze zelf verspild hadden. Dit leek het taboe op verspilling wat hanteerbaar te maken; we verspillen per slot van rekening allemaal wel eens wat, is dan de boodschap.

En dan naar mij:

• Mensen die hun maaltijden vooruitplannen en boodschappenlijstjes maken, verspillen minder. Positieve check! De Picnic-thuisbrengservice heeft van mij een echte lijstjesmaker gemaakt!
• Gebrek aan overzicht in koelkast of voorraadkast verhoogt het risico op het vergeten van voedsel en daarmee voedselverspilling. Negatieve check! - het overzicht in onze koelkast is verre van ideaal en de voorraadkastkamer voldoet zonder probleem aan de nog op te stellen NAVO-standaarden voor weerbaarheid. 
• Sommige mensen houden niet van overgebleven hapjes en andere juist wel. Positieve check - Kom maar door met overgebleven hapjes. Voorwaarde is dan weer wel dat ik ze in de koelkast terug kan vinden.
• Mensen kunnen gemotiveerd zijn geen voedsel te verspillen uit milieu, morele, ethische,  sociale of financiële motieven. Positieve check - Welke van de motieven voor mij gelden weet ik niet zo goed. Wel weet ik dat ik liever koffiecupjes in het bos achterlaat dan dat ik eten weg gooi.
• Het 'good provider'- principe maakt dat mensen het als goede gastheer belangrijk vinden meer dan genoeg heerlijk en veilig eten voor te zetten aan hun gasten. Mixed check - ja daar trap ik zeker in al heb ik er ook genoegen in eten en drinken te serveren dat wel veilig is,  maar ook zeker over de houdbaarheidsdatum heen is (zie hieronder). Vooral aan Jos! 
• De kundigheid om voedsel op veiligheid te beoordelen. Positieve check. Niet van huis uit meegekregen maar zeker wel van de schoonfamilie; een houdbaarheidsdatum is niet meer dan een vrijblijvende suggestie; altijd door jezelf (of liever nog door anderen) laten kijken, ruiken en proeven. 

 

De Leesjutter 7: In gesprek over strategie -NSOB

Binnenkort begeleid ik voor DGWB een strategisch gesprek en was dan ook meteen geïnteresseerd toen ik dit NSOB-rapport (zie link) onbewaakt bij het koffieapparaat zag liggen. Wat een strategisch gesprek is weet NSOB -  net als ikzelf trouwens - ook niet zo precies, maar het is in ieder geval beter dan een gewoon gesprek, dat moge duidelijk zijn :-). Bij een strategisch gesprek zou het wat NSOB betreft moeten gaan over lange termijn, domeinoverstijgende effecten, link met missie en visie van de organisatie en aansluiting bij academische kennis en conceptuele inzichten. En dat is natuurlijk een nogal uitpuilend verlanglijstje voor een gesprek. Wat ook niet helpt is dat deelnemers zo'n gesprek al snel als te abstract en conceptueel zien of te vrijblijvend en leuk zonder impact. Zeg maar het onbevredigende gevoel dat ik vaak heb na het lezen van een NSOB-rapport. Maar toch is dat laatste ook niet helemaal eerlijk en terecht want ik haal wel degelijk wat ideeën uit dit rapport. Zo kan ik me wel vinden in het wat doorsijpelende idee dat het doen van strategie - of strategiseren zoals NSOB dit noemt als strategy as practice te verkiezen valt boven een strategy as plan-benadering, waarin strategie iets is dat je op de plank hebt liggen. En wat ook nuttig is, is een checklist van te onderscheiden elementen van een goed strategisch gesprek:

• zichtbaar maken vraagstukken, kwesties en dilemma's die leven in de praktijk;
• reflecties op de achterliggende redeneringen daarbij met aandacht voor de eigen rol en positie;
• doorgronden van de oorzaken door te relateren aan de bredere context en aan noties of concepten die aan de theorie zijn ontleend;
• verkenning van opties en ruimte voor een eventuele nieuwe richting en ook ander gedrag;
• uiteindelijk ook het maken van keuzes. 

Ik ga mijn best doen. 

Ruis

In 2021 zetten drie Amerikaanse gedragsexperts het verschijnsel ruis in de schijnwerpers met hun boek ‘Ruis - waarom we zo vaak verkeerde beslissingen nemen en hoe we dat kunnen voorkomen’. Een mooi boek, maar dit soort Amerikaanse populair wetenschappelijke  boeken staan vol met zeer breed uitgemeten anekdotes. Heel veel ruis in de betekenis van overtollige ballast. Gelukkig was daar de BINNL werkgroep die het op zich heeft genomen die 454 pagina’s uit het boek terug te brengen tot een zeer leesbare 35 pagina’s met daarin ook nog ruimte voor sprekende voorbeelden uit de Nederlandse context (zie link). En juist deze publicatie werd in december gepresenteerd. Waar in de gedragologie heel veel aandacht is voor biasses-systematische afwijkingen, wordt er eigenlijk heel weinig aandacht aan ruis besteed. Bij ruis gaat het om willekeurige spreiding met vaak financieel onwenselijke en onrechtvaardige gevolgen. Bijvoorbeeld bij sollicitatie procedures maar eigenlijk alles waarbij een menselijk oordeel geveld moet worden ligt onwenselijke ruis op de loer. Het rapport laat zien dat je daar van alles aan kunt doen door eerst de omvang van de ruis in beeld te brengen bijvoorbeeld met een vignetten-onderzoek waarbij meerdere professionals een zelfde nauwkeurig beschreven casus beoordelen. Vervolgens kan je de ruis dan actief gaan reduceren door bijvoorbeeld met richtlijnen en checklists te werken. Wat dan nog wel eens verkeerd gaat is dat betrokkenen wat in opstand komen bij het idee aan autonomie in te leveren. Waar op zijn beurt John Hattie dan weer wat opstandig wordt.

 

   

Afvalscheiding revisited

Van de week hebben we een soort voorbereidende workshop voor een beleidsatelier over afvalscheiding en verwerking van met name huishoudelijk afval. Dit is een supercomplex en grootst onderwerp waarbij je wel een 10tal verschillende problemen met bijbehorende doelstellingen kan formuleren.  Doel van de voorbereidende workshop is aan de hand van twee van die problemen eens te oefenen met verschillende rolopvattingen van de rijksoverheid. Als voorbereiding ben ik nog even de sociaal-psychologische literatuur ingedoken over afvalscheiding. Zo ligt er een mooi maar wellicht wat generiek en wereldomvattend reviewpaper uit 2020 (zie link) en een wat ouder maar scherper toegesneden stuk uit 2014 (zie link). Dat laatste stuk duikt diep de kliko in en onderscheidt vier type belemmering voor afvalscheiding in huishoudens:

• situationele belemmeringen: geen geschikte containers, plaatsgebrek in huis, geen goede toegang tot scheidingsstations
• gedragsbarrières: ongeorganiseerd huishouden, te druk met andere zaken, vergeten 
• kennisbarrières: niet weten wat in welke container moet of het systeem als geheel niet begrijpen
• attitudebelemmeringen: niet geloven in de voordelen van afvalscheiding of het niet jouw taak vinden.  

Nu ik mijn aluminium koffiecupjes niet meer bij de Blokker in kan leveren zit ik ook even met een kennisbarrière. Bij de Jumbo waar ik mijn cupjes koop geven geen sjoege als ik via de info-app aangeef dat ik vind dat zij ze weer terug moeten nemen. De beschikbare voorlichting helpt vervolgens ook niet per se. Op de site van koffiecapsule recycling staat dat je ze bij sommige gemeente in het restafval kan gooien en dat ze dan nagescheiden worden. Vervolgens wordt het er niet duidelijker op: "in andere gemeenten wordt gebruik gemaakt van bronscheiding via PMD" om me tenslotte met de zin "Koffiecapsules mogen op dit moment nog niet bij het PMD" volledig het bos in te sturen. Maar goed daar zal je ze vast ook niet achter mogen laten. 

Met FEZ op de zwarte trappen

Laatst voor onze financiële collega’s van FEZ een BIT-lunchlezing gehouden op de zwarte trappen. Altijd bijzonder zo’n optreden op de zwarte trappen want de overvloed meewarig langslopende en kwekkende voorbijgangers geeft het geheel een 'zeepkist op het dorpsplein'-gevoel. Mauro en Christian van FEZ hadden het geheel tot in de puntjes geregeld en op basis van het BIT jaarverslag aangeven welke onderwerpen met name interessant zijn voor de FEZ-collega’s. Daar heb ik mij losjes door laten inspireren, maar wat vooral goed werkte was met een eigen FEZ-casus aan de slag gaan. Nu is het zo dat FEZ bij gebrek aan gehoor bij beleid zelf maar SMART- indicatoren onder beleidsartikelen in de begroting voorstelt. Dat doen ze vast heel correct maar het doelgedrag waarbij beleid dit zelf doet is natuurlijk meer gewenst. Dan zou de kans dat er op die indicatoren gestuurd wordt bijvoorbeeld ook zomaar toe kunnen nemen. Met de EAST - easy, attractieve, social en timely-inspiratiekaarten in de hand heeft het  dertigtal aanwezige  FEZ collega’s enthousiast meegedaan bij het bedenken van interventies om dit doelgedrag dichterbij te brengen. Als kansrijk zag ik interventies die een wedstrijd/prijs-element inbrachten of interventies die de actieve helpende hand bieden. Maar nu moet ik zeggen, dat de huidige praktijk natuurlijk ook al heel best kan werken; als iets collega’s doet reageren is dat natuurlijk om eerst zelf iets op te schrijven waar de beleidscollega het niet mee eens is. Zo laat je het not invented here syndrome natuurlijk goed voor je werken.

 

Bert van Wee legt het nog één keer uit

Wetenschapscommunicatiekoning hoogleraar Bert van Wee had vrijdag zijn uittree-rede en greep die gelegenheid aan om het nog één keer uit te leggen. Dat was nodig ook want ondanks zijn koninklijke status begon hij licht ontluisterend door aan te geven dat eigenlijk geen enkele van zijn aanbevelingen rondom maatschappelijke thema’s is overgenomen door de politiek. Niet die over de Betuwelijn, niet die over de 130 km/u en ook die niet over rekeningrijden. Over rekeningrijden deed hij nog een mooie suggestie die dan juist weer wel door het vorige kabinet lijkt overgenomen, tevergeefs dat dan weer wel. De aanbeveling is om eerst een vlaktarief  in te voeren, omdat dat op maatschappelijk draagvlak kan rekenen en het tarief pas daarna tijds- en plaatsafhankelijk te maken opdat het dan ook echt gaat werken. Niet als een venijnige list, maar om geleidelijk aan de weerstand voor verandering te reduceren. Want wat hij ook overtuigend liet zien is dat omstreden maatregelen zoals rekeningrijden of het parkeerplaatsvrij maken van mooie stads- en dorpspleinen, na invoering juist vaak positief bejegend worden. Dit omdat mensen nu eenmaal een hekel aan (terug)veranderingen hebben. Vandaar dat hij ook het ‘draai het eens om’-principe hanteert om zeg maar de echte weerstand van de veranderweerstand te onderscheiden. "Wat als we van dit mooie stadsplein eens een parkeerplaats maakten?", is dan bijvoorbeeld de vraag. Verder was ik blij dat hij nog even herbevestigde dat we juist de lange en niet de korte vliegreizen moeten aanpakken. Ik was het maar met één ding marginaal oneens namelijk zijn stelling dat per euro en per uur de vliegreis de meest vervuilende bezigheid is. Voor de superrijken is dat per reisuur namelijk het superjacht (zie link). Een nogal zeldzame categorie maar toch. Ook mooi dat hij naast het John Rawls argument over primary social goods nog een tweede argument benoemde waarom het niet erg is dat het duurder maken van vliegreizen, vliegen voor de lagere inkomens minder betaalbaar maakt; mensen met lagere inkomens vliegen toch al bijna nooit.

 

De Leesjutter 6 - Omgaan met ongeschreven regels. Max E.J. Herold

Het lijvige proefschrift uit de titel dat ik bij de vrienden van de Directie Participatie aantrof heeft als pakkende ondertitel: Hoe beleidsambtenaren zelf ruimte kunnen creëren voor openheid in de beleidsontwikkeling. Het boekwerk was zeker de moeite waard om doorheen te gaan. In die ongeschreven regels uit de titel was ik dankzij het eerdere BIT-werk van Jessica Vuijk al geïnteresseerd geraakt (zie ook blog) en in dit boek komen ze nog eens dikketjes terug. Niet gek want die ongeschreven regels (zie plaatje) zitten een blijmoedig open participatieproces nogal in de weg. Over de eerste ongeschreven regel en de soms wat minder gunstig uitpakkende dominante rol van de lijn en hoe dit opgavegericht werken in de weg kan zitten is onlangs weer zo'n prachtige BINNL-podcastaflevering verschenen (beluister link). Die lijn kan niet alleen opgavegericht werken, maar ook evidence-based werken in de weg zitten wanneer de lijn gevraagd wordt op intuïtie of persoonlijke voorkeuren keuzes te maken. Keuzes die eigenlijk niet zouden moeten worden voorgelegd (zie blog van vorige week link). Maar goed voldoende lijn-bashing want soms is die er natuurlijk niet voor niets en vormt dan ook een manier om Weberiaans de Ministeriële verantwoordelijkheid te borgen.  In het slothoofdstuk doet de promovendus een mooi voorstel om Ministeriële verantwoordelijkheid anders dan nu in de vorm van borging van beleidsproceskwaliteit in te richten. Op die manier zou de Minister verantwoording af moeten leggen voor zowel de breedte-validiteit (is eenzijdige lobby-dominantie voorkomen?) en diepte-validiteit (zijn technische deelaspecten van het beleid voldoende met experts uitgediept?). Zeg maar de zaken die ook in het Beleidskompas terugkomen. Lijkt me een goede gedachte die eigenlijk al heel goed past bij wat je in een beslisnota aan zou moeten regelen.   

Pinguïn Fred leest Voor ieder wat waars van Rob Wijnberg

Rob Wijnberg ooit hoofdredacteur van NRC next en nu van de Correspondent schrijft gewoonlijk al ogenschijnlijk makkelijk, mooi, en veelzeggend met niet te veel woorden en ....dat doet die nu ook weer. In Voor ieder wat waars. Hoe waarheid ons verdeelt en ons weer kan samenbrengen gaat hij in op de geschiedenis van de waarheid. In zijn waarheid gaat het niet om een soort van fact checken maar om de waarheid als maatschappelijk gemoedstoestand.  Of beter gezegd nog als een gedeelde waarheid die ons voorspiegelt hoe de wereld fundamenteel beter kan. Voor de pre-moderne mens was die waarheid de belofte dat je ooit gered zou worden uit het aardse lijden. Voor de moderne mens in tijden van de verlichting  was de waarheid het geloof in de vooruitgang. De postmoderne opvatting van waarheid van vandaag de dag biedt de individuele mens de mogelijkheid om zich te bevrijden van iedere collectieve waarheidsbeleving. Door de algoritmes van de grote mediabedrijven is de waarheid steeds meer een product geworden, afgestemd op jouw wensen en voorkeuren. 'Al klikkend kijken we door het grootste raam op de wereld dat de mens ook heeft uitgevonden, kunnen we verder de wereld inkijken dan ooit, en zien we: onszelf.' En daarmee verloor de waarheid haar verbindende kracht, omdat ze geen gezamenlijk vergezicht heeft en geen 'wij' om eraan te hangen. Wat daarbij niet helpt, beschrijft Wijnberg mooi, is dat nieuwsmedia kritisch lijken, maar cynisch zijn. "Wie kritisch is, stelt open vragen en toetst de antwoorden aan een inhoudelijk uitgangspunt; wie cynisch is, stelt vragen waar geen goed antwoord op bestaat, omdat hij simpelweg de ondervraagde - of diens motieven - niet vertrouwt." Als voorbeeld van een cynisch interview verwijst hij naar het prijswinnende interview (dat dan weer wel) met Wopke Hoekstra in Nieuwsuur (zie link). Nu ja een heel goed boek dus....zeker vier ballen. Maar in de laatste twee hoofdstukken waarin hij voorsorteert op een nieuwe verbindende waarheid, doet het helaas wat afraffelend aan. Dat de energietransitie veel beter gaat dan we vaak denken is zeker wel zo, maar hoe dat als voorgestelde nieuwe waarheid doorgeslagen individualisme kan omzeilen en hoe dit naast klimaatverandering ook alle andere planetaire grenzen weer binnen bereik brengt, blijft allemaal onuitgelegd. Geen vijf ballen dus maar wel veel bewondering voor zijn sprankelende schrijfstijl. Op 20 februari (16.00 uur) is de bespreking.

 

Eerste twee beleidsateliers zitten er op!

Deze week samen met Guus en bijgestaan door Ellinore, Robin en Veerle de eerste twee beleidsateliers begeleid; dinsdag die over grond- en oppervlaktewateronttrekkingen en woensdag die over digitalisering van het VTH stelsel. De evaluatiegesprekken vinden deze week plaats, maar - met een kleine slag om de arm - volgens mij ging het allemaal best min of meer naar wens. Beide sessies hebben dan ook flink wat nieuwe inzichten opgeleverd. De voorbereiding alleen helpt al om flinke stappen te zetten bij het doorlopen van het Beleidskompas. Beide beleidsteams zijn in aanloop naar de sessie dan ook al een stuk verder gekomen met het denken in verschillende beleidsopties en het verbinden van die opties met de doelstelling en de bovenliggende probleemstelling. Daarentegen levert zo'n sessie natuurlijk ook weer meer vervolg uitzoekvragen op dan je eigenlijk lief, is maar goed het wordt er allemaal beter van zullen we maar zeggen. Donderdag is de derde, die over duurzame brandstoffen voor de luchtvaart en die over het recycling en afvalscheidingsdossier zit ook al in de pijplijn. Daarna de overige maar eens gaan inplannen...maar rustig aan want met de voorbereiding en nazorg er bij is het allemaal rete-intensief.  

Pinguïn Fred leest Fokking druk - het ultieme anti-stressboek - van Thijs Launspach

Dinsdag is het zover dan hebben we de eerste Pinguïn Fred-boekbespreking van 2025. Deze keer ligt het boek uit de blogtitel voor. Het mooi en goede van het boek is dat het allemaal lekker vlot leest en zo dus goed lijkt te passen bij de instagrammende doelgroep, zeg maar de 20'er en vroeg 30'er. Het minder mooie en wellicht wat al te gemakkelijke van het boek is dat er weinig tot geen originele inzichten in staan; hier wordt toch vooral samengevat wat anderen op het gebied van timemanagement (oa Dave Allen, Charles Duhigg, James Clear en  Rick Pastoor) al eerder bedacht hebben. Het goede is dan weer wel dat hij het timemanagement-denken hier en daar licht vermengd met het anti-timemanagement-denken, dat anderen dan weer wel beter beschreven hebben (Oliver Burkeman!, zie link). Handig voor de boekbespreking is dat Thijs voor in zijn boek een snelgids van tien manieren om van stress af te komen heeft opgenomen. Kunnen we mooi onze individuele toppen drie vergelijken. Maar goed nu eerst de tien manieren:

(1) Zorg goed voor jezelf (slapen, eten, rusten); (2) Haal adem (ademhalingstechnieken); (3) Zet de notificaties van je apparaten helemaal uit (persoonlijk toevoeging: ook fijn voor je kantoorgenoten); (4) Kijk niet meer dan drie keer per dag naar je mail; (5) Herken je waarschuwingssignalen en handel ernaar. Denk aan hoofdpijn, slecht slapen, gejaagd gevoel; (6) Houd je hoofd zo leeg mogelijk...door reminders op te schrijven ipv proberen te onthouden. Voor mij werkt Notion verrassend goed; (7) Plan goed; (8) 'Goed genoeg' is goed genoeg; (9) Train je aandacht; (10) Doe regelmatig iets niet....experimenteer ook mete de edele kunst van het afzeggen.    

Gelezen: The Geek Way: The Radical Mindset That Drives Extraordinary Results - Andrew McAfee

Dit boek - dat ik vanwege een vluchtige gelijkenis met de voorpagina cadeau kreeg :-) - bevalt heel wat beter dan het eerdere boek van McAfee, dat we met Pinguïn Fred gelezen hebben zie link). In dit nieuwe boek probeer hij op verdienstelijke wijze te beredeneren (weliswaar ex-post, maar toch) waarom nerd-bedrijven uit Silicon Valley het zo goed doen en wat andere organisaties (de Rijksoverheid?) daarvan kunnen leren. Vier nerdige mantras zijn daarbij leidend: (1) wetenschap/experimenteren - discussieer over bewijsvoering; (2) eigenaarschap - organiseer dat zonder rafelranden; (3) snelheid - itereren en feedback ophalen; (4) openheid - reflecteer en wees niet defensief. McAfee baseert zijn aanpak op die van culturele evolutie; een vakgebied dat zich vragen stelt als: "Hoe worden menselijke culturen met de tijd slimmer?" en "Wat versnelt de toename van kennis en wat remt die juist af?". Waar de sociale-psychologie het individuele gedrag van Homo sapiens centraal stelt, zet McAfee of het vakgebied van de culturele evolutie (dat wordt niet helemaal duidelijk) de Homo ultrasocialis centraal waarbij gedragsinterventies zich op de groep ipv op het individu richten op. Dit op een manier die poogt de groepsleden zo snel mogelijk in de gewenste richting van culturele evolutie te krijgen. Concreet betekent dit de vier nerdige mantras tot sociale norm maken ondersteunt door maximale observeerbaarheid van data en gedrag om 'plausible ontkenning' tegen te gaan. Dus voorkomen dat iemand actief vermijdt om kennis te vergaren over feiten, om verantwoordelijkheid te vermijden. Hier hoort ook bij en daar kunnen we bij de rijksoverheid ook ons voordeel mee doen: data-gedreven werken (zit ook in Kompas IenW) mede om te voorkomen dat je beslissingen overlaat aan de HiPPO (highest paid person's opinion) terwijl je besluiten wanneer het even kan op data en experimenten zou moeten baseren. Ook nog een vilein hoofdstuk over bureaucratie dat wellicht wat lastiger toe te passen is in de wereld van Ministeriële verantwoordelijkheid. Over dat bureaucratie te verklaren zou zijn vanuit de statuszoekende Homo ultrasocialis die graag overal bij betrokken is. Wat McAfee betreft is het zaak flink te schrappen in coördinatie, samenwerking en communicatie door scherp te zijn op rollen en eigenaarschap.  Max Weber zou het er vast niet helemaal mee eens zijn geweest.  

Gelezen: De domheid regeert van Sander Schimmelpennick

Dit boek is echt een aanrader. Zit goed in elkaar en de onderbouwde boosheid van de schrijver is benijdenswaardig voor iemand als ik die behept is met 'terminale vriendelijkheid'. De eerste twee delen over de cultivering van de domheid en de wapens van de domheid zijn verregaand en overtuigend uitgewerkt. Het laatste deel over dealen met domheid is nog wat minder uitgewerkt, maar goed dat is dan  ook nog verder te verkennen terrein. Het lijkt me als loyale rijksambtenaar niet gepast op de vele verwijzing naar onze nationale politiek in te gaan. Dat neemt niet weg dat er nog genoeg te verwijzen valt naar meer algemeen geldende principes. Niet onbelangrijk nu Musk en Zuckerberg de aanval op de Europese democratieën lijken te openen:

• 'Nepnieuws verspreidt zich op Twitter tot zes keer sneller dan kloppende informatie, zo ontdekte het MIT';
• 'Het illusoire waarheid effect... de kracht zit hem daarbij in de herhaling: wanneer je mensen voor voortdurend bestookt met dezelfde leugens, gaan deze leugens vertrouwd aanvoelen';
• 'Timothy Snyder waarschuwt dat het verwaarlozen van de objectieve waarheid samenlevingen kwetsbaar maakt voor autoritaire en totalitaire regimes. Als niets waar is, kan niemand de macht bekritiseren omdat er geen basis is omdat te doen'; 
• 'Het gesprek zou dus niet moeten gaan over de vraag of domheid geaccepteerd moet worden, maar over de mate waarin we de verspreiding en versterking van domheid, via algoritmes willen blijven toestaan'; 
• 'Door het te weinig reguleren van sociale media en digitalisering zal domheid alleen maar aan kracht en invloed winnen'; 
• 'Sociale mediabedrijven zullen keuzes blijven maken tegen het publieke belang, tenzij de overheid resoluut ingrijpt. De overheid moet de sector dwingen tot certificering, governance en transparantie, met onder andere het mededingingsrecht als dwangmiddel';
• 'Autocraten kunnen hun giftige pijlen het effectiefst richten op deze achilleshiel van de democratie [De openheid van communicatie misbruiken om de macht te grijpen]  op die momenten in de geschiedenis dat er een nieuwe communicatietechnologie verschijnt'.