Kennis: Digitalisering - kansen & risico's - toegift

Je hebt in mijn eerdere blog over Multi-level governance al kunnen lezen dat als je als wetenschapper een snaar in de wereld van de Ministeries raakt, je net als Martijn van der Steen veroordeeld bent je greatest hits keer op keer te komen vertolken. Bij PBL hebben ze de luxe om de verschillende co-auteurs van hun digitaliseringsrapport naar voren te schuiven (deze keer een mooie vertolking van Hiddo Huitzing), maar Jeroen van den Hoven moest toch echt zelf voor de derde keer voor een IenW -publiek komen optreden. En daar is natuurlijk helemaal niets mis mee,  temeer daar er weinig overlap in het publiek zat. Ook deze keer tijdens de TuD-KIS masterclass weer een prachtig samen zijn waar ik met name voor de discussie kwam. Daarin kwamen ook mooie ideeën langs. Zo kwam vanuit het publiek het idee om bij nieuwe innovaties een Waarden Effect Rapportage te gaan doen. Jeroen was het met me eens dat je bij waarden niet alles aan de voorkant moet willen dichttimmeren. Dan krijg je de wat comateuze houding die ik eerder beschreef. Wat Jeroen van den Hoven betreft moet je op een kort-cyclische agile manier waarden borgen. Hiddo noemde dat reflexief evalueren en dat klinkt natuurlijk ook goed. Zo moet je ook kijken naar zaken die je te snel stop hebt gezet of afgeremd zoals de slimme meter en het elektronisch patiëntendossier (Graag voeg ik daar Crispr Cas aan toe, maar daar is nu gelukkig toch weer wat ruimte voor gekomen). Jeroen schoot tijdens de discussie regelmatig even in collegestand en dat leverde mooie uitspraken op. Zoals het verschil tussen confidence (vertrouw je de loodgieter dat die vakbekwaam is?) en trust (vertrouw je de loodgieter met je tafelzilver?). Transparantie is in dienst van een hogere waarde verantwoording afleggen. En over de ethiek van het nudgen....Mensen moeten aanvaarden wat aanvaardbaar is en niet tot het aanvaarden van het onaanvaardbare worden aangezet.               

BIT: Vliegschaamte

Van de week in het BIT-kernteam aan de hand van een mooie KiM-presentatie nagedacht over gedragsinterventies rond minder vliegen. Dat viel nog helemaal niet mee. Een eye opener voor mij was de uit Zweden over gewaaide term 'vliegschaamte' =  de schaamte die iemand voelt als hij/zij het vliegtuig neemt ipv alternatieve en meer milieuvriendelijke vervoersmiddelen (flygskam). Op vlieghinder.nl een mooie blog hierover. Eén van de rolmodellen daarin is oud-topsporter Björn Ferry, die alleen als commentator voor de Zweedse televisie wilde werken als hij geen vliegreizen hoefde te maken en in plaats daarvan per trein mocht reizen. Aldus geschiedde. Inmiddels hebben overigens zo'n 10.000 Zweden zich aangemeld voor een initiatief om in 2019 een jaar lang niet te vliegen. Het gaat er daarbij niet zo zeer om om mensen zich actief te laten schamen, temeer omdat mensen zich volgens de initiatiefnemer nog helemaal niet gerealiseerd hadden hoe slecht vliegen voor het milieu is. Echt gezellig gaat het natuurlijk ook niet worden als je actief aan de slag gaat met het aanwakkeren van vliegschaamte. Toch lijkt er wel potentie in het woord vliegschaamte te zitten. Uit onderzoek van Paul Peeters zou blijken dat Groenlinks-stemmers het meeste vliegen. Je zou zeggen daar moet wat mee te doen zijn. Mits mensen natuurlijk wel de ruimte krijgen om uit zichzelf gevoelens van schaamte te ontwikkelen zonder vanuit morele superioriteit te schermen. Bij mij begint het al een klein beetje te werken, hoewel ik  nog best wat aarzeling heb bij het idee het oh zo heerlijke comfort van de cognitieve dissonantie te verlaten.    

Gelezen: Coen Teulings over globalisering

Mooi stuk in de weekend-krant van Coen Teulings. Over hoe na de Tweede Wereldoorlog in het Westen toch werd afgezien van de 'eigen land eerst'-aanpak en  van het inruilen van het kapitalisme. In plaats daarvan werd gekozen voor het inrichten van welvaartsstaten om de tekortkomingen van het kapitalisme te repareren. Teulings stelt dat ook nu alleen met sociale bescherming sociale tegenstellingen hanteerbaar gemaakt kunnen worden. De kracht van de markt vraagt daarbij om een politieke tegenpool. Wat Teulings betreft moeten we die in Europa zoeken zeker waar het het aanpakken van de monopoliemacht van de Big IT Five betreft. Een mooie aanvulling op het eerder beschreven werk van Paul de Grauwe lijkt me.  

Pinguin Fred special op 8 januari

Op 8 januari (16.00-17.30 uur) vindt de Pinguin Fred special plaats over  21 lessen voor de 21e eeuw van Yuval Noah Harari. Het wordt een megalomaan interactieve boekbespreking waarbij duo's ieder één van de 21 lessen in 100 seconden presenteren. Na afloop van de presentaties gaan we discussiëren en zetten we het gesprek voort tijdens de borrel. Woensdag opende de inschrijving en de lijst voor presentatoren is nu al overvol. Dat wordt nog een flinke puzzel om deelnemers aan elkaar en aan hoofdstukken toe te delen en ook nog een soort van eerlijk te betrachten. Dit neemt overigens niet weg dat we een grote zaal hebben en er voor toeschouwers nog volop plaats is, waarbij ik ook graag ruimte voor niet-IenW collega's vrij houd. Stuur me een mail als je er bij wilt zijn!

  

Inzicht in kwaliteit!

Deze week naar de CoP Inzicht in kwaliteit geweest (over beleidsevaluatie en doorlichting) om onder leiding van Odette van de Riet (!) en Jessica Vuijk ontzettend het gedrag in te duiken met de DOE-MEE tool. De bijeenkomst begon na een enthousiasmerende opening door Peter Heij met een presentatie door Gusta Renes (PBL) over MKBA en IAK en over hoe het denken soms pas lijkt te beginnen als er al voor een maatregel is gekozen. Dat is natuurlijk wel een punt. In het regeerakkoord staan concrete-acties opgenomen waarvan het maar de vraag is of die door een ex ante (vooraf) beleidsevaluatie komen.Nu snap ik natuurlijk wel dat je in een regeerakkoord ook daadkracht uit wil stralen, maar je zou er vanuit de loyale tegenspraak wellicht toch meer naar toe moeten om als  maatregelen in devooraf-evaluatie evident niet-doelmatige blijken deze  toch terug te leggen. Nu ja,  tijdens de borrel werd dit nog wel even genoemd als winstwaarschuwing jegens "Inzicht in kwaliteit". Dit als aanvulling op eerder genoemde beperkingen. Terug naar de DOE MEE-tool. Geweldig om te zien hoe snel het doorgronden van gedragsfactoren (persoonlijke omstandigheden, bekwaamheden, motieven, sociaal-culturele omgeving en menselijk keuzeproces) bruikbare inzichten oplevert in het gedrag rondom het al dan niet uitvoeren van beleidsevaluaties. Ook geleerd dat je er wel even bij moet blijven omdat vaak geen antwoorden op de toolvragen worden gegeven, gedragsfactoren snel door elkaar worden gehaald en de link met het gewenste gedag niet altijd duidelijk gelegd wordt. Leerzaam!

Pinguin Fred: Met Bill Gates in de stadsbus

Donderdag is het weer tijd voor boekenclub Pinguin Fred. Dan bespreken we in aanwezigheid van special guest Georg Gelauff  Het Best Verkochte Boek Ooit van Sanne Blauw (De Correspondent). Liefhebbers welkom! Voor iemand die al een beetje in cijfers en statistiek genteresseerd is bevat het boek misschien niet zoveel nieuws, maar wel een aantal mooie voorbeelden en een sterk slothoofdstuk. Om maar eens met de mooie voorbeelden te beginnen. Het boek bevat een prachtig stuk over hoe Florence Nightingale, die één van de eersten was die grafieken gebruikte om veranderingen teweeg te brengen. Klip en klaar bracht zij in beeld hoe veel soldaten in de Krimoorlog doodgingen aan zaken waar je niet per se oorlog voor nodig hebt (wondinfecties en besmettelijke ziektes). De steekproeven in psychologie zijn vaak ‘WEIRD’ – Western, Educated, Industrialized, Rich en Democratic (en bevatten ook nog eens 68% Amerikanen en ook een flink aantal  psychologiestudenten) en daarmee niet zonder meer te veralgemeniseren naar ‘de mens’. Ook mooi - als je kan gniffelen over gewetensloosheid - zijn de praktijken van de tabakslobby (waar 'tabaks' staat kan vaak ook de naam van een andere sector worden ingevoegd). 'Twijfel is ons product', en het mantra ‘meer onderzoek is nodig’ heeft dan ook voor miljoenen doden gezorgd. Doden die overigens wel problematisch zijn voor het verdienmodel van de tabaksindustrie, dat zagen ze zelf ook wel in.Vandaar dat er flink werd ingezet op het werven van de ‘replacement smokers’; door scholieren - vanuit het adagium "Denk niet aan een roze olifant" - voor de klas te vertellen dat roken iets voor volwassenen is, net als sex, alcohol en autorijden. Werkt geheid. Dan nog wat hoofdboodschappen: Onthoud dat correlatie niet automatisch een causaal verband betekent, want er kan sprake zijn van toeval (bekijk vooral de link even), van een missende factor of van een omgekeerd verband.  oor mij was het werk van Yale-professor Dan Kahan nog onbekend. Al jaren doet hij onderzoek aan hoe cultuur, waarden en  overtuigingen je denken beinvloeden. Sterker nog als mensen meer feiten kennen, intelligenter zijn of meer vaardigheden hebben, hebben ze meer drogredenen om uit te kiezen als ze zichzelf willen misleiden. De vraag die Sanne Blauw  in het laatste hoofdstuk stelt is dan ook: Hoe kun je met je eigen onderbuikgevoelens rekening houden als je cijfers tegenkomt? Haar antwoord: wees je bewust van je gevoelens, ga op onderzoek uit (nieuwsgierigheid beschermt beter tegen zelfmisleiding dan intelligentie) en accepteer onzekerheid. En maak dan je eigen afweging. O ja en Bill Gates? Over de beperkte zeggingskracht van een gemiddelde; als Bill Gates in een bus stapt, wordt iedere passagier gemiddeld miljonair.

Gelezen: Grondstoffenschaarste een eigen bestaansreden voor de Circulaire Economie?

Is de circulaire economie nu primair bedoeld voor het behalen van de klimaatdoelen of is er ook een eigenstandig doel? De collega's van het rijksbrede programma CE zijn vanzelfsprekend van de tweede school en ook de Nationale Wetenschapsagenda lijkt hier met de naamgeving van de route Circulaire Economie en Grondstoffenefficientie op gekozen te hebben . Echter Arnold Tukker (Universiteit Leiden ) presenteerde eerder al een studie waaruit blijkt dat voor heel veel grondstoffen het nog erg lang gaat duren voordat grondstoffenschaarste een drijvende kracht voor de circulaire economie wordt. Nu ligt er dan weer een rapport dat het belang van grondstoffenefficientie in ieder geval voor zeldzame metalen onderstreept. De NL versie is al online en de Engelse vertaling die in opdracht van IenW gemaakt zal vast ook niet meer lang op zich laten wachten. Wat blijkt om de klimaatdoelen te halen is moet voor sommige metalen de productie tot 2050 met een factor 12 omhoog. Dat gaat het om wat nodig is voor windmolens en zonnepanelen nog helemaal los van gebruik in de electrische auto en de smart phone (die zo hoorde ik op TV tot 61 metalen bevat).  En we hebben het hier niet over het opvoeren van de pepernotenproductie,  want het in gebruik nemen van nieuwe mijnen duurt bijvoorbeeld zo een paar decennia en van een vrijemarkt is ook al geen sprake. De auteurs schetsen drie aanpakken die alle drie nodig zullen zijn: (1) vervanging en vermindering van metalen. Geen sinecure was sinds de prijs van neodymium in 2010 piekte is het laaghangende fruit van deze aanpak wel ongeveer geplukt; (2) circular design en recycling. Met een recyclingspercentage van minder dan 1% voor de meeste zeldzeme metalen lijkt het potentieel in theorie hoog, maar is zowel in theorie als in de praktijk laag. Recycling kan in theorie helpen bij een stabiele (dus niet sterk groeiende vraag) en korte levensduur van de producten waar de metalen inzitten. Aan beide voorwaarden wordt niet voldaan; de vraag naar duurzame energie groet (gelukkig) en windmolens op zee gaan lekker lang mee (gelukkig); (3) Overweeg een Europese mijnbouwindustrie. Laat Margret Thatcher het niet horen maar er liggen wat voorraden van sommige metalen op Groenland en in Zweden. Of dit alles echt gaat helpen om straks minder afhankelijk te worden van Chinese metaalvoorraden is nog maar even de vraag.


 

Strategie: De niet meer weg te denken NSOB-kwandranten

Dinsdag een mooi door collega Eke georganiseerde lunchsessie over multi-level governance voorgezeten. Dit naar aanleiding van hetop die dag verschenen NSOB-essay Effectief sturen met multi-level governance: snel en slim schakelen tussen schalen. De lunchsessie bestond uit een geweldig duo-optreden van co-auteurs Geert Teisman en Martijn van der Steen gevolgd door een paneldiscussie met onze eigenste Lilian van den Aarssen, Jeannette Baljeu (gedep Prov Zuid-Holland)en Maarten Schurink (SG BZK), met natuurlijk ook een bijdrage van het publiek. Nu wil het toeval dat er al een prachtig verslag is verschenen op de site van het Interbestuurlijk Programma, dus kan ík volstaan met een paar persoonlijke observaties. Ter plekke werd vastgesteld dat bijna ieder ministerie, provincie, waterschap  en gemeente tegenwoordig met het NSOB-kwadrantenmodel lijkt te werken. Martijn van der Steen verzuchtte er zelf een beetje moe van te worden. Zonder Martijn van valse bescheidenheid te willen betichten; dit is natuurlijk helemaal niet vermoeiend, maar juist geweldig. Ik denk dat menig bestuurskundige een moord zou doen voor zoveel professioneel bereik. En het helpt natuurlijk ook bij het opvolgen van les 9 uit het eerder genoemde verslag:  'Synchroniseer verschillen in taal en cultuur'. Prachtig dat je met iedereen over linker- en rechterkwadranten kan praten zonder gek aangekeken te worden. Ook mooi - succes heeft vele vaders - dat het kwadrantenmodel in deze vorm voor het eerst beschreven is in 'Leren door doen' (2014) van NSOB en PBL (OJ!) en dat 'Leren door doen' in opdracht van IenM is geschreven ter beantwoording van de SKIA-vraag "Wat zijn de handelingsperspectieven om de energieke samenleving te bedienen en te benutten in het licht van de opgaven waar de maatschappij voor gesteld staat?". Ik wil maar zeggen: "Ontzettend nuttig zo'n SKIA!" :-).Nu blijft de uitdaging nog wel even om niet telkens eerst door de eigen lijn en vervolgens door de politiek en Algemene Rekenkamer uit de rechterkwadranten teruggefloten te worden naar de linkerhelft. De checkvragen uit het essay (zie foto)  gaan daarbij vast helpen maar we zijn er nog niet.  

 

Kennis: missie-gedreven innovatie op basis van aangrijpingspunten

Zoals vorige week al aangekondigd hadden we deze week de derde en laatse SKIA-sessie ten behoeve van de SKIA DGLM/DGMo. Als special guest was Richard Smokers (TNO) van de partij  om te vertellen over de missie-gedreven innovatie gericht op duurzame mobiliteit. Het was niet voor niets dat ik Richard met hulp van collega Geert last minute had geboekt. De uitgewerkte missie voor duurzame mobiliteit zit namelijk vernuftig in elkaar. Alle mogelijke groene mobiliteitsinnovaties op één hoop dat wordt een mer a boire. Slim dus van Richard en andere betrokken om het geheel in overzichtelijke en samenhangende blokjes op te knippen door verschillende aangrijpingspunten voor innovatie te identificeren. De dia's  hieronder laat dat mooi zien in formulevorm voor logsitiek & transport en voor personenvervoer. Het relatieve belang van de parameters cq aangrijpingspunten in deze formule kan verschuiven. Ook de tijdschalen waarop innovaties haalbaar lijken maken dat je op het ene moment de focus op het ene aangrijpingspunt legt in afwachting van succes op het andere aangrijpingspunt. Zo zijn voor personenvervoer in afwachting van grote uitroldoorbraken met electriciteit en/of waterstof, voor de korte termijn low tech gedrag-oplossingen gericht op het beinvloeding van de bezettingsgraad, reisafstanden het antal reizen gewoon erg nodig om om over tien jaar nog enige CO2-emissieruimte over te hebben. Voor andere missies met een minder eenduidig einddoel dan de reductie van CO2-equivalenten is deze aanpak wellicht iets lastiger. Echter ook zonder formule lijkt de aangrijpingspunten-aanpak mij uitermate navolgingswaardig.

Gelezen: Zijn EU burgers al een beetje aan de circulaire economie toe?

De in opdracht van dit door de EU uitgevoerde onderzoek is zo groots en meeslepend dat je door de conclusies het bos niet meer ziet. Zelfs het korte antwoord op de vraag uit de titel is tweeluidend:   '(1) bereidheid is er wel, maar de daden nog niet zo erg (large potential in closing the gap between willingness to engage and actual engagement) en (2) er lijkt wel veel consistentie te zitten tussen zelf verklaarde positieve attitude en daadwerkelijk gedrag. Er lijkt dus nog flink wat te halen te zijn in het beïnvloeden van attitudes'. Dan nu voor de liefhebbers het lange antwoord. Eerst even over die ingewikkelde maar daarmee ook zeer indrukwekkende studie-opzet bestaande uit (1) literatuurstudie; (2) consumenten-focusgroepen; (3) interviews met 50 experts; (4) online enquête in 12 EU-landen; en ten slotte (5) twee gedragsexperimenten gericht op aankoopgedrag van nieuwe producten en op het kiezen tussen repareren en vervangen. Omdat de onderzoekers ook wel aanvoelden dat de antwoorden kunnen verschillen per productcategorie is er gekeken naar vaatwasmachines, stofzuigers, tv's, smart phones en kleding. Dat met die 'conclusies en het bos' moet daarom ook niet als kritiek worden opgevat, maar als bijwerking van de complete studie-opzet. Pas bij de denkschema's on het conclusie-hoofdstuk aangekomen begon ik de verbanden wat te zien. De bijgevoegde plaatjes bieden daarom wat duidelijkheid inclusief mogelijkheden voor beleidsmaatregelen. Nederlandse consumenten doen het naar het zich laat aanzien overigens behoorlijk extreem beroerd zo lijkt te blijken uit een andere hopelijk sterk verouderde EU studie uit 2013 waarnaar verwezen wordt (zie figuren met NL op laatste plaats). Rücksichtloze marketing om ons maar nieuwe en liefst statusverhogende dingen te laten kopen, zit natuurlijk ook ontzettend in de weg. By the way, ergeren jullie je ook zo aan de marketing rond de uitverkoop op de dag na een in NL niet bestaande Amerikaanse feestdag? Ik doel natuurlijk op de niet meer te vermijden Black Friday. Lichtpuntje is dan wel weer dat T-Mobile in Nederland een samenwerking is aangegaan met Closing the loop om voor iedere tweedehands smartphone die naar de landen zonder recylingfaciliteiten gaat er 'one for one' eentje terug te nemen om hier verantwoord te recyclen. Misschien ook een mooi model om bij (private) lease toe te passen.

 

Kijktip: Bellingcat -truth in a post-truth world

Jarengeleden logeerde ik bij een vriend in Maastricht. Zijn jongere broertje wist mij op een scherm aan te wijzen hoe in een Starwars -film op de achtergrond twee ruimteschepen onbedoeld door elkaar heen vlogen. Nou dan heb je ongeveer de observatieskills die je geschikt maken voor het  journalistieke werk dat Bellingcat doet. Van de week ook gebiologeerd - maar bij lange na niet zo opmerkzaam - gekeken naar de IDFA-documentaire over Bellingcat. Moet nog wel een paar dagen te zien zijn op 2doc of op uitzending gemist. Prachtig om te zien hoe je met open source gegevens, sociale media, wat talenkennis en heel veel nerd-esk geduld onthullingen kan doen waar de hedendaagse journalistiek geen geld en geen tijd meer voor heeft. In ieder geval een hoopgevend verschijnsel in tijden waarin journalistiek alleen nog maar lijkt te kunnen overleven als verdienmodel en niet meer als essentiële  bouwsteen van de democratie. Het hoofd van de nationale recherche reageerde daarbij nuchter en sportief toen als onderzoekscommissie men lang na Bellingcat op de zelfde conclusies uit kwam over MH-17. Het besef van het verlies van de informatiemonopolie en de betrekkelijke rust van onderzoek achter de schermen bij de onderzoekscommissie was even schrikken geweest, maar al snel was het besef gekomen dat dit een kans en geen bedreiging is. Transparantie en wettig en overtuigend bewijs blijven daarbij wel essentiële randvoorwaarden. Geen toeval dus dat ik even terugdacht aan de Kenniskamer over citizen science.

Kennis: SKIA weer een stapje verder

Inmiddels is het werk aan de SKIA DGLM/DGMo weer een stapje verder. We hadden een mooie sessie met bijdragen van TNO (rond inzet van de Nationale Wetenschapsagenda), onze EU-onderzoekcoördinator en de collega's van SZW. Die hebben net hun SKIA afgerond en waren bereid bij ons een The making of - presentatie te komen geven.  Wat we in ieder geval van ze over gaan nemen is hun opbouw per SKIA-thema: beleidsmatige stand van zaken, onderzoeksresultaten en implementatie in beleid, kennisvragen (hier maken wij naar alle waarschijnlijkheid één overkoepelende kernvraag per thema van) en  benutten beschikbare kennis en rol externe kennispartners. Op basis van deze opbouw hebben we als openingsbod 7 thema's bedacht :  Infrastructuur en mobiliteit in een ruimtelijke context, Gedrag - gebruikersperspectief, vraagsturing en technologische acceptatie, Toekomstbestendige mainports- transport en logistiek in geopolitieke context, Responsible innovation - publieke waarden gedreven smart innovations en vervoersconcepten, CO-2 klimaatopgave van mobiliteit, Verbonden in transities - slim, groen gezond, veilig, circulair en klimaatbestendig en vooruitziend monitoren. Woensdag gaan we verder verdiepen op deze thema's. Eigenlijk was de gedachte dat we tussendoor op basis van 'huiswerkopdrachten' al wat verder zouden zijn. Maar goed - hoe zeg ik dat netjes - het werken met 'huiswerkopdrachten' blijkt tot sub-optimaal doelbereik te leiden. Bijzondere bonus is dan wel weer dat we niet 1, niet 2, maar hopelijk zelfs 3 TuD-studenten krijgen om ons de komende maand bij die verdieping bij te staan. 

  

 .
   

Kennis: Digitalisering - kansen & risico’s - deel 1

De IenW directeurenconferentie stond deze keer in het teken van digitalisering. Dit aan de hand van het eerder in de Kenniskamer besproken PBL-rapport over Digitalisering van de infrastructuur . Als gastspreker sprak Jeroen van der Hoven, hoogleraar Ethiek en Technologie aan de TuD. Die had een goed en eigenlijk ook wel heel praktisch verhaal over hoe ethiek als ontwerpfilosofie te gebruiken. Bij deze ethics by design-aanpak vormen de maatschappelijke waarden die je wilt borgen het vertrekpunt, die vertaal je dan naar normen, beleid en mechanismen en die vertaal je vervolgens weer naar de taal van de ontwerper (design requirements). Het wordt pas echt uitdagend als verschilende mogelijk conflicterende maatschappelijke waarde in een zogenoemde moral overload samen komen. De fair phone werd daarbij als succesvoorbeeld genoemd omdat die én circulair, én een soort van financieel toegankelijk is, én sociaal verantwoord is omdat geen metalen uit conflictgebieden worden gebruikt. Er is in ieder geval steeds meer aandacht voor ethiek, er is nu ineens veel vraag naar ethici bij de grote bedrijven (dat moet een wat onwennige situatie voor ethici opleveren :-) hoewel die bedrijven dan weer geen wetgeving willen(zie afbeelding), NL is goed in ethiek oa door de traditie van responisble innovation, en Macron vindt het ook belangrijk (zie afbeeldingen).  In de workshops na de lezingen aandacht voor de betekenis van dit alles voor de IenW transities. Was goed om hier mee te oefenen, al lijkt het nog best lastig om zo verder te komen dan het -het ook waardevolle stadium- van bewust onbekwaam. Wat daar bij niet echt lijkt te helpen is dat bijna iedere presentatie over digitalisering de Chinese overheid, met haar miljoenen camera’s, gezichtsherkenning en sociaal puntensysteem als bedreigend voorbeeld laat zien. Risicomijdende organisaties en personen zoals ikzelf denken dan al snel: ‘Dat moet je niet willen’ en dan stopt het denken en doen vervolgens snel. Of zoals Jeroen van der Hoven het zei: ‘Een mooi glas rode wijn en vervolgens weer over tot de orde van de dag’. Gekukkig ziet het FD de Europese ethiek als reddingsboei voor onze achterblijvende digitaliserings race met de VS en China.
     

 

 

Kennis: digitalisering -kansen & risico’s - deel 2

Dinsdag had personeelsvereniging ZIN Futuroloog Richard van Hooijdonk ingehuurd als inspirerend spreker. En als je er in slaagt om aan het eind van de middag in een X4.0x-zaal in rouwcentrum Rijnstraat verschillende combinaties van enthousiasme en weerstand op te roepen, dan heb je het goed gedaan. Met een enorme overdosis visueel geweld op het presentatiescherm was ik zelfs even vergeten dat ik in de Rijnstraat zat. Gelukkig bracht de eerste vragensteller mij snel weer met beide benen op de grond: “Interessant verhaal, maar ik mis.....”. Vast een vraag gesteld door wat Richard noemt een zwarte beer (zeg maar de felle tegenstander, normaal gesproken zo’n 15% van zijn publiek, bij de overheid 50% en in de gezondheidszorg 70%). Daarnaast heb je dan nog de bruine beren (aardig verhaal, maar ik doe er niets mee) en de witte beren (15% van de toehoorders wil echt aan de slag). Ik denk dat Richard aan een wat meer eigentijdse sociaalverantwoorde metafoor toe is, toch wist hij met zijn enthousiasme tot een soort van roetveegbeer te maken. Er kwam dan ook nogal wat langs. In vogelvlucht: aparte rijstrook voor de zelfrijdende vrachtwagen, overstappen tussen rijdende treinen (naar verluid was Rogier enthousiast), adaptief virtueel zebrapad, 1800 km per uur rijdende bullettrein in Japan, tussen 3 en 6 jaar worden alleen nog maar zelfvarende schepen verkocht, enz enz. “Allemaal technologie die er komt omdat het gaaf is.”, aldus Richard.  Maar we zouden Richard te kort doen door hem als radicale techno-optimist neer te zetten. Hij maakt zich namelijk ook oprecht boos over versteend onderwijs dat er niet in slaagt op te leiden voor 21 century skills. 70 procent van de banen van straks bestaan nu nog niet. Onderwijs moet daarom op de schop; Minder toetsen en meer experimenteren. Kinderen zijn voor 90% briljant als ze 5 zijn, 10 jaar ouder is dat nog maar 10%.  Wat zijn dan die skills voor de komende jaren? Passie, nieuwsgierigheid, kritisch denken en veerkracht (veel sneller plannen bijstellen. Kill your darlings). Ook heeft hij aandacht voor ethiek maar benoemt daarin wat anders dan Jeroen van der Hoven. Een groot deel van de mensen zijn niet geschikt voor deze nieuwe banen. Wellicht moeten we daarom toch naar iets van een basisinkomen stelt hij zich zo voor. Voor de overheid is het zaak tot innovatie-ecosytemen te komen. Haal mensen en start ups binnen, werk samen, manage onzekerheid,  koppel mensen van 25 jaar aan SG en DGs. Creer een inspirerende werkomgeving voor jonge mensen, daag ze uit, geef veel meer ruimte aan experimenteren. Falen moet in het DNA van de organisatie komen. Tijd voor een Heroic Failure Award bij IenW en tijd voor de institutional yes. Er is anarchie op de werkplek nodig en bewindslieden kunnen oefenen met falen zelfbewust en transparant uitleggen. ‘Aan de slag’, zegt de roetveegbeer. 

Kennis: Digitalisering - kansen & risico's- deel 3

Rathenau Instituut had voor haar jaarlijkse netwerkbijeenkomst een topspreker weten te boeken. Viktor Mayer-Schönberger doceert aan Oxford University over de kansen en gevaren van digitalisering (inclusief big data en AI). Waar Richard van Hooijdonk het podium betrad in de standaard uitrusting van de hippe futuroloog (jasje, strakke broek en coole sneakers), wekte Victor een Brits professorabele indruk met een 20 cm te lang gestrikte stropdas. Dat was dan ook meteen het enige langdradige aan zijn optreden van een uur. Zijn presentatie was geweldig en ging vooral in op zijn boek Reinventing capitalism in the age of Big Data. Maar hij had ook een paar mooie voorbeelden van Big Data toepassingen die ik jullie niet wil onthouden. Een Canadese dokter hangt veel te vroeg geboren baby's vol met sensoren die de lichaamsfuncties meten om te voorspellen wanneer dodelijke infecties zich aandienen. Dat is haar gelukt! Dat is op twee manieren verrassend. Ten eerste, bleek contra-intuïtief het stabiel worden van lichaamsfuncties een voorspeller van infecties en een trigger om antibiotica toe te dienen om zo levens te redden. Ten tweede, deze dokter is geen arts maar een dokter in de wiskunde. Ander voorbeeld, Taal-app Duolingo heeft miljoenen gebruikers wiens data minutieus worden geanalyseerd. Niet om vervolgens wereldkampioen spammen te worden maar om bijvoorbeeld heel precies te weten hoe je een Spanjaard Engels leert praten ( I am from Barcelona, zie ook belang onderwijs in deel 2).  Voor wat betreft het heruitvinden van het kapitalisme het volgende. Hij gelooft niet zo in hoge belastingen voor de Big Five, en opbreken zoals bij de energiegiganten aan het begin van de vorige ook niet (ze groeien toch weer heel snel door). Hij wil daarentegen toe naar een progressieve databelasting te betalen in.....hoe kan het ook anders  - data. Hoe groter het bedrijf hoe groter het percentage data dat ze vrij beschikbaar moeten stellen als training set voor start-ups om zo een diverse en gevarieerde en robuuste markt te krijgen. Hij vindt daarbij angst een slechte raadgever (The future can not be avoided & je verliest als je alleen maar verdedigt ) en wekte in de paneldiscussie de indruk te vinden dat het Rathenau Instituut teveel op de risico's focust. Toch viel dat in de openingspresentatie van Rini van Est (Rathenau & TuE) nogal mee. Nederland is goed bezig met de Nationale Digitaliseringsstrategie en er was ook gevoel voor het risico van de gemiste kansen voor MKB en voor AI (zie afbeeldingen). Het devies is dan ook vooral te experimenteren, fouten te maken en instrumenten in te zetten om data van bedrijven te ontsluiten. Advies van Viktor -gebruik de kracht van jullie beperkte omvang en dwing Facebook alle data in NL openbaar te maken. Grote kans dat ze meewerken denkt Viktor.

 

 

 

       

Kennis: Plaatjes kijken bij PBL

Vrijdag een echte vrijmiddag-activiteit gedaan uit de categorie 'wel belangijk, maar nooit urgent'. Heb namelijk deelgenomen aan de focusgroep visualisatie bij PBL. PBL heeft de Universiteit Utrecht gevraagd te onderzoeken hoe de PBL-boodschap gevat in infographics, foto's staafdiagrammen overkomt. Het was voor mij even zoeken naar het precieze doel, maar dat werd wat helderder toen we als focusgroep met  voorbeelden aan de gang gingen. Het eerste voorbeeld was een infographic uit "Bereibaarheid verbeeld" (zie afbeelding). De maker was er ook bij en die noemde het bescheiden toch vooral een staafdiagram. Te zien is hoe de mobiliteit in Nederland steeds maar toeneemt. Zelf miste ik in dit overigens hele mooie plaatje ook de optelsom uit de verschillende modaliteiten zoals dat door Graeber (1990) wel gedaan is https://tinyurl.com/y7sto4o7,  Maar dat is natuurlijk een kleinigheid. De Correspondent had een mooie bewerking op dit plaatje uitgevoerd en h'm zo geschikt gemaakt voor op de smart phone https://tinyurl.com/yctw84u8 (zie ook foto). Het was interessant om dit toegelicht te horen van journaliste Thalia Verkade die ook aan de focusgroep deelnam. Bij het maken visulisaties onderscheidden de Utrechtse onderzoekers drie dilemma's:  begrijpelijkheid versus volledigheid, inhoudelijke realiteit versus de realiteit van de ontvanger en neutraal versus normatief. Dit laatste dilemma raakt dan weer aan de actualiteit, waarbij de voor  mij o zo sympathieke De Correspondent er in de NRC van dit weekend van langs kreeg en wel in een opinie-artikel over de gevaren van constructieve journalistiek https://tinyurl.com/ybmjwuub. Geloof niet dat ik 'constructief' eerder in een negatieve betekenis langs heb zien komen, maar desalniettemin een lezenswaardig artikel.  

 

 

 

     

Innovatie: Benutten, bevorderen en/of beheersen van innovaties

We zijn nog volop bezig met het verdiepen van thema's ronde de Mobiliteitsagenda in wording. Eén van de dilemma's waar we van de week over gebrainstormd hebben speelt zich af rond innovatie en Dan met name hetvinden van de balans tussen techno-optisme en techno-pessisme. Als antwoord op de vraag " Moet je innovaties nu gaan voor bevorderen of vooral beheersen?"  leverde de discussie het onuitgesporken en weinig verrassende antwoord 'allebei' op. Maar het goede gesprek leverde gelukkig nog meer op. Het starten met denken vanuit te beschermen van publieke waarden. gaat er inmiddels goed in. Het idee is dat je samen met de maatschappij  scherp moet krijgen wat je wil borgen. Vervolgens zou je een perspectief moeten schetsen waar je innovatie in plaatst met lange termijn doelen voor ogen en aandacht voor randvoorwaarden die zijn ingegeven vanuit de publieke waarden. Daarna flink investeren. Nieuw en overtuigend was voor mij de oproep om vervolgens veel meer dan we gewend zijn in te zetten op monitoren.Niet zozeer ter verantwoording maar veel meer om te volgen welke kant het opgaat. 

Kennis: Zij, ik, wij, het

Tja moet nog even terugkomen op de spam-mail die ik jullie per ongeluk stuurde met het programma van de BIT-teamdag. Een aantal van jullie was nogal nieuwsgierig geworden van de éénlettergrepige programma-onderdelen. Even verklappen dan maar. Deze komen uit de methode van Projecmatig Creëren 2.0 (Bos & Harting, 2006). Klassiek projectmanagement heeft een exclusieve focus op planning, instrumenten en procedures (de Het-kant) terwijl het bij projectmatig creeren daarnaast ook gaat om de:  Zij-kant  wensen van de opdrachtgever, bestaansreden, krachtenvelden; de IK-kant commitment, bezieling, verbeeldingskracht; en de WIJ-kant competenties, teamsamenwerking, cultuur en communcieren. Bij een ontwikkelbenadering van een project of programma begin je bij ZIJ (wat willen ze?), om via IK (wil ik dat ook?), WIJ (Hoe doen we dat samen?) bij het HET uit te komen. Nou ja dat dus!            

Kennis: Kans en risico voor slim&groen?

Tesla zit in het derde kwartaal van dit jaar voor het eerst in de zwarte cijfers en was in september (model 3) in de VS goed voor de best verkochte middenklasse auto (FD). Het gaat razend snel met de electrische auto en dat die over een jaar of viif voor 100 euro in de maand te leasen valt, lijkt niet eens zo’n gekke gedachte meer ( https://tinyurl.com/y9m6u95a). Neem daarnaast de snelle groei in private lease in ogenschouw https://tinyurl.com/ydy4yfaf en bezie daarbij een kans en een risico. De kans is om juist de private lease van electrische autos te stimuleren om het wagenpark versneld richting electrische auto te doen verschuiven. Ze komen echt namelijk echt al binnenbereik al zijn de benzine autos nog een stuk voordeliger (vb de electrische smart forfour is met een vanaf prijs van iets meer dan 300 euro per maand, zo’n 100 euro duurder dan de benzine-variant). Het risico zit h’m erin dat door private lease de ‘aanschaf’ van met name dus een nieuwe benzine-auto voor veel meer mensen binnen bereik komt, waardoor de komende jaren na afloop van de leasecontracten een flinke aanwas van redelijke jonge benzine-occasions op de markt komt. Occasions die dan nog zeker 10 jaar lang onderdeel uitmaken van het wagenpark van Nederland. Een mooi stukje green paradox in wording. Kunnen we daar niet slim en groen op ingrijpen?

Gelezen: Bullshit jobs

Ook bij dit boek kunnen we weer beginnen met het goede nieuws...het is een misvatting dan onzin banen voornamelijk in de publieke sector voorkomen (zie ook Bureacratie is een inktvis). Er zijn tegenwoordig net zoveel nutteloze bureacraten in de private sector dan in de publieke zo stelt auteur Graeber. Wat zijn dan die nutteloze banen? Na enig heen en weer geredeneer komt Graeber tot de definitie: een onzin baan is een vorm van betaald werk die zo volkomen zinloos, overbodig of schadelijk is dat zelfs de werknemer het bestaan ervan niet kan rechtvaardigen, hoewel de werknemer zich, als onderdeel van de arbeidsvoorwaarden, verplicht voelt om te doen alsof dit niet het geval is. Uit een onderzoek van Schouten & Nelissen https://tinyurl.com/y7ja8xkr blijkt dat vier op de tien Nederlanders haar/zijn werk zinloos vindt. Graeber onderscheid vijf categorieen van onzinbanen en een groot deel daarvan heeft betrekking op de informatie-economie met de groei van de financiele sector en de toename van marktwerking als drijvende krachten. Een stuitend perverse uitwerking van dit alles is dat er - op enige uitzonderingen na - een omgekeerde evenredige relatie is tussen maatschappelijke waarde van een baan en zijn economische waarde (inkomen). Kijk naar de lerarensalarissen en voel je gesterkt in de gedachte dat je geen rabiate socialist hoeft te zijn om te erkennen dat dit waar is. Toen Ben Tiggelaar onlangs dit boek besprak suggereerde hij op aimable wijze dat iedere baan voor een deel onzin is en dat het er om gaat dat iedereen actief gaat snoeien in het onzIngedeelte van haar/zijn baan. Dit lijkt me no regret, maar gaat ook wat voorbij aan de terecht geopperde maatschappij kritiek van Graeber. Om hier toch bij stil te blijven staan laat ik jullie achter met drie indringende vragen van Graeber zelf: (1) op individueel niveau: waarom stemmen mensen in met en tolereren ze hun eigen onzinbanen?; (2) Op maatschappelijk en economisch niveau: wat zijn de grotere machten die hebben geleid tot de woekering van onzinbanen?; (3) Op cultureel en politiek niveau: Waarom wordt de bullshitisatie van de economie niet beschouwd als een maatschappelijk probleem, en waarom heeft niemand er iets aan gedaan?

 

Gelezen: Geld en gedrag

De Nederlandse Bank luidde onlangs de noodkreet omdat steeds minder Nederlanders met contact geld betalen (nog maar 4 van de 10). De bank wijst erop dat (1) contant betalen mogelijk moet blijven voor ouderen, visueel gehandicapten en laaggeletterden om contant te blijven betalen; en (2) contant betalen kan systeemfalen voorkomen als door bijvoorbeeld een cyberaanval het betalingsverkeer plat komt te leggen. In het boek “Geld en gedrag” van Dan Ariely en Jeff Kreisler is nog een derde reden voor het behoud van contant geld te vinden. Voor het betalen met creditcards, pinpassen (contactloos betalen!) en automatische incasso’s is zo weinig aandacht nodig, dat het maar nauwelijks tot betaalpijn leidt en je daarom dus makkelijker geld uitgeeft. Ariely en Kreisler introduceren in hun boek de term betaalpijn en voorzien hem gelijk van een beschrijvende formule ( betaalpijn = tijd + aandacht). Over aandacht hebben we het net al even gehad. Als we contant betalen denken we aan ons geld, raken het aan en moeten ook nog eens op het wisselgeld wachten. De tijd in de formule slaat op het moment waarop het geld je portemonnee verlaat en het moment waarop we het product consumeren. Als je vooraf betaalt is de betaalpijn het minst, hij is een stuk groter als je achteraf betaalt en op zijn grootst en pijnlijkst tijdens het consumeren van het product. Daarom voelt het als een prijspakker als je bij Bol of Amazon de verzendkosten vooraf voor een jaar afkoopt en daarom lijkt een OV kaartje, een taxi (au als je de taximeter op ziet lopen) of huurauto ook zo duur tov jouw eigen auto voor de deur. Bedrijven doen er alles aan jouw betaalpijn te verzachten. Als je geld wilt besparen kan je betaalpijn zelf weer wat laten vergroten, al adviseren de auteurs ook je huwelijksreis vooral vooraf te betalen. Betaalpijn leidt er namelijk ook toe dat je minder plezier van het consumeren hebt. En dat is natuurlijk ook weer niet de bedoeling voor eenmalige bijzondere gebeurtenissen. In de rest van het boek - ook interessant - gaat het om ander instinkers als mentale boekhouden, de prijs van gratis, relativiteit, verwachting en zelfbeheersing. 

 

Kennis: Hiep hoi er komt weer een SKIA aan

Deze week de aftrapbijeenkomst van de de update van de SKIA DGLM/ DGMo. Hoewel deelnemers niet echt staan te springen om weer een SKIA te maken, is er toch wel het gevoel dat het fijn is als er eentje ligt. Reden genoeg om dit snel en pijnloos aan te pakken met drie cocreatiesessies en met strakke besluitvorming op weg naar vaststeling in januari. De die hards  die tijdens de eerste bijeenkomst in de herfstvakantie opkwamen draven hebben een evaluatie light op de vorige SKIA gedaan (uitkomst: de algemene opbouw en een aantal thema's is nog best te gebruiken). Ook hebben we gekeken naar een een overzicht van mogelijke nieuwe thema's die uit de Mobiliteitsagenda in wording zijn gedestilleerd. Daar kwamen een paar duidelijke kanshebbers uit naar voren deels usual (verduurzaming mobiliteit, kansen en risico's technologische ontwikkelingen) en deels wat minder usual (gebruikersperspectief /gedrag en werken met transities). De volgende keer staat in het teken van uitvoering en onderhoud van de SKIA. Dan hebben we ook gastoptredens over inspiratie uit de werkwijze rond de nieuwe SKIA SZW, over aansluiting bij Horizon Europe en aansluiting bij de Nationale Wetenschapsagenda.

  

Kennis: De kunst van fijnstof

Van de week vond de Keniskamer over citizen science plaats. Meer specifiek ging het over burgermetingen aan fijnstof en geluidsoverlast. Geluidsoverlast - zeker die van vliegtuigen - staat nu volop in de belangstelling. Los van de gemeten of berekende decibellen is er ook in de perceptie geen ontkomen aan geluisoverlast. Je hoort h'm en je weet wie h'm veroorzaakt. Wat dat betreft is blootstelling aan fijnstof een stuk geniepiger. Uitgezonderd COPD-patienten zijn mensen zich niet bewust van de blootstelling aan fijnstof terwijl het toch de nummer 1 milieugerelateerde gezondheidskiller is. Een goede reden dus om de Kenniskamerleden niet alleen merkbaar bloot te stellen aan klopborende geluidsoverlast (met dank aan de bovenburen van het vergadercentrum) maar ook merkbaar (maar wel veilig) bloot te stellen aan fijnstof. De Kenniskamerleden kregen hier toe hun koffie geserveerd in de fijnstofkopjes van Kunstenaarsduo Studio Dust. In die kopjes is Rotterdams’ fijnstof  in het glazuur meegebakken. De kleur varieert met de hoeveelheid fijnstof die een Rotterdammer in 10 (off white), 25, 45, 65 of 85 jaar (zwart bruin) inademt. De serVIES-lijn was op de avond van de Kenniskamer te zien op de Dutch Design Week en op TV https://tinyurl.com/ybtvwttq (in de eerste vijf minuten)

     

Gelezen: Oerboek Gedrag - Nudge van Thaler en Sunstein

Als beginnend gedragsdeskundige mag het boek Nudge niet ontbreken op mijn inleeslijst. Al eerder beschreef ik hoe dit boek onderdeel uitmaakt van de identiteit van gedragsdeskundigen bij de overheid https://tinyurl.com/ycnfo269 . Gedragswetenschappers reageren vaak wat jaloersig op het succes van dit boek, “Wat doen Thaler en Sunstein eigenlijk behalve het aan elkaar schrijven van bestaande kennis?”, vragen zij zich dan vertwijfeld af. Nou, één van de antwoorden daarop is dat zij uitblinken in wat we in de competentieprofielologie politiek-bestuurlijke sensitiviteit noemen. Door het introduceren van de term libertair paternalisme bieden ze het totale spectrum van de Amerikaane politiek comfort. Libertair slaat dan op het behoud van vrijheid in de aangeboden keuzearchitectuur (vb we verleiden u de trap te nemen, maar de lift is er ook nog). Het paternalistische aspect zit hem in de claim dat het legitiem is te proberen het gedrag van mensen zodanig te beinvloeden dat ze langer, gezonder en beter leven. En het libertaire in ‘ beter’  zit h’m er dan weer in dat de keuzemakers naar hun eigen oordeel beter af zijn. Een tweede ding wat de auteurs goed doen is dat ze allerlei mogelijke bezwaren tegen het inzetten van de kleine gedragsduwtjes uit de titel van het boek (nudges)  beargumenteerd pareren. Voor overheden zit het pareren h’m vooral in het toepassen van transparantie op basis van het openbaarmakingsprincipe van Rawls. Het mooiste stukje kennisarchitectuur uit Nudge vond ik die van de donorregistratie in de Amerikaanse staat Illinois. In plaats van veronderstelde toestemming zoals nu in NL - met als nadelen post mortem opstandige familieleden en de irritatie die een verondertelling over een gevoelig onderwerp oproept - werken ze daar met het principe van de verplichte keuze. Als je je paspoort of rijbewijs komt verlengen moet je verplicht aangeven of je donor wilt worden of niet en wordt uitgelegd dat een 'ja' betekent dat de familie niet van deze keuze af mag wijken. De eerste resultaten zijn bemoedigend. Maar goed niet voor de donoren natuurlijk.

 

Kennis: WUR 100 jaar symposiumwater science for impact

Samen met Lilian een sessie geleid bij het 100 jarig feestje van de WUR. Het idee was om eens goed de discussie aan te gaan over wat er nu echt nodig is om de verbinding tussen wetenschap en beleid te leggen. Niet met het idee om dan ineens in het Wagenings' groen de holy grail te vinden, maar wel met het idee wat veelbelovende ervaringen en praktijken op te halen. En het moet gezegd...dat ging best goed. Lilian had een mooie overzichtsdia met methodes die ingezet worden voor vraagarticulatie, kennis(co)productie en kennisdisseminatie/implementatie. Met op die zelfde dia alvast de methodieken die de volgende sprekers bij hun eigen onderzoek hadden toegepast. Dit alles gaf een mooi gevoel van samenhang tussen de verhalen - hetgeen vaak nogal eens ontbreekt in sessies op wetenschappelijke congressen. Bij dit allles hoort een compliment voor de sprekers die uit het comfort van hun eigen onderzoek waren gestapt, door de focus in het presentaties te leggen op de samenwerking met beleid en niet op hun wetenschappelijke resultaten. Bij de vraag aan de zaal om persoonlijke inzichten en ervaringen met  samenwerking tussen wetenschap en beleid, natuurlijk de nodige "ik -mis -zeurpieterij". Als de vraag was geweest "Wat mist er in dit overzicht als het beoogt alle mogelijke relaties tussen wetenschap en eindgebruikers te beschrijven?" dan waren, "Ik mis......burgers, bedrijfsleven en  internationaal", best goede antwoorden geweest. Maar goed dat was de vraag niet. Gelukkig wel een paar mooie inzichten opgehaald. Zo werd er gewezen op het belang van langdurige werkrelaties tussen wetenschappers en beleidsmakers. Zowel aan de wetenschappelijke kant (publicatiedruk) als bij beleid (beleidsdruk en hypermobiliteit) zijn de ontwikkelingen op dit punt helaas niet zo positief. Wel postief en relatief makkelijk uitvoerbaar is de kracht van locatiebezoeken (Joke!) om elkaar te vinden in het (maatschappelijk) belang. Tijdens de lunch ook gelukkig nog even de kans mijn langdurige werkrelaties met een aantal  wetenschappers van Deltares, KWR, RIVM en WUR te onderhouden.        

      

Innovatie: Methodieken voor een Missiegedreven innovatiebeleid

Al eerder beschreef ik de positieve https://tinyurl.com/y87kev83  en negatieve https://tinyurl.com/y7u8usvl aspecten van Mazzucato's rapport over missiegedreven onderzoek dat zij voor de EU heeft geschreven ter ondersteuning van KP9. Inmiddels wordt er onderleiding van de collega's van EZK volop gewerkt aan het formuleren van Nederlands missie-gedreven innovatiebeleid. Dat is nog niet zo makkelijk, dus daarom is het extra fijn dat we naast het werk van Mazzucato (dat ook als een handleiding is te gebruiken) sinds het bezoek aan de Singularity University (https://tinyurl.com/y7sto4o7 )  de beschikking hebben over een tweede instrument om moonshotmissies te formuleren voor bijvoorbeeld duurzame mobiliteit. Het gebruik van dit "Wheel of Reasoning" begint met het formuleren van de moonshot. Hierbij is de instructie van Mazzucato zeer bruikbaar (1) gewaagd en inspirerend en met een brede maatschappelijke relevantie heeft; (2) meetbaar en met een deadline , (3) ambitieus maar ook realistisch; (4) cross-disciplinair, -sectoraal en -actor; (5) ruimte aan meervoudige bottom-up oplossingen. Vervolgens moet je vanuit de 'crisis' (zie figuur) de taartpunten tegen de klok in invullen. Dan van 'cause' naar 'crisis' aan elkaar toelichten en dan bij 'source' weer beginnen te schrijven. Tja, zo van papier ziet het er lastig uit. Misschien toch de Singularity-mensen er nog eens bij halen? En uit de weg blijven van drie mega-valkuilen: (1) Denken dat je het volledige beleid op het gebied van bijvoorbeeld duurzame mobiliteit of CE inspirerend en Mazzucato-proof kan vangen in één missie; (2) Denken dat je na het formuleren van de missies roadmaps moet gaan opstellen; (3) Denken dat je er met een paar miljoen wel bent. Het lijkt me dat er drie smaken zijn: in EU-verband doen (een acquired taste maar deslniettemin mijn favoriete smaak), in NL maar dan10tallen of 100den miljoenen inzetten, of niet doen.   

      

Gedrag: Twee weken een e-bike uitproberen

Voor mijn nieuwe baan is het van belang dat ik wat los kom uit de boekenwijsheid en dat ik beleidsinterventies die voorzien zijn van gedragsaspecten op den duur moeiteloos ga spotten. Zo ver is het nog lang niet. Maar wel even gedacht aan de e-bikeproef op de Rijnstraat die in het kader van de Week van de Duurzaamheid gestart is. Omdat ik hier in Schevingen zelf geen overdekte fietsenstalling heb scoor ik op het punt van perceived behaviour control (ideeën /vooroordelen over factoren die een bepaald gedrag vergemakkelijk of juist moeilijker maken) nogal laag en dat kan zomaar tot een verminderde intentie leiden om mee te doen aan de e-bikeproef. Maar goed daar ben ik overheen gestapt en ik ga toch mee doen. Nu is het idee natuurlijk van zo'n proef dat mensen na de proef zelf een e-bike aanschaffen en voortaan gaan e-biken in plaats van met het OV of de auto naar kantoor gaan (andere optie is dat de werkgever ze gaat leasen). Dat schijnt zo heb ik al inlezend geleerd niet echt een inkoppertje te zijn. Inmiddels weet men wel dat gecombineerde interventiestrategieën het verschil kunnen maken. Bij downstream plus context change wordt niet alleen de context veranderd om gewoontegedrag te doorbreken (een situatie creeren waarin je twee weken een e-bike hebt) , maar worden ook traditionele interventies zoals info-overdracht toegepast (mailtjes sturen om te zeggen dat het e-biken goed voor je gezondheid is bijvoorbeeld). Uit onderzoek met het tijdelijk verstrekken van gratis OV-kaarten is gebleken dat het na afloop van de proef mensen vragen schriftelijk commitment (inspanningsverplichting) aan te gaan succes verhogend kan werken. Nu lijkt me je OV-chipkaart opladen en in de bus stappen welweer iets laagdrempeliger dan een e-bike aanschaffen. Misschien moeten die lease e-bikes er toch maar van komen ( en die schriftelijk vastgelegde commitment natuurlijk).  

Innovatie: College Maarten Hajer en de Post-Fossiele stad

Donderdag mochten de deelnemers aan de eerste drie leergangen innovatie mee doen met de slotmiddag van de vierde lichting. Docent van demiddag Maarten Hajer wond zich heerlijk op over de Rijnstraat en deed uit de doeken dat ze er bij PBL bij de verbouwing van de Bezuidenhoutseweg boven op zaten met een duurzaam, werkbaar en mooi gebouw toch gevolg. Hij vindt daar alleen de Chesterfields wat te statig, terwijl ik vooral vind dat daar de asbakken ontbreken. Ach ja, je hoeft het niet overal over eens te zijn. Hoe dan ook het college ging over de kracht van verbeelding en over dat psychologische menselijke eigenschappen maken dat je een positief wervend voorspelbare toekomst moet schetsen, wars van Calvinistisch schuldgevoel. Zoals vaker wist Maarten ook deze keer weer mooie doordenkconcepten neer te zetten. Zo noemde hij verbeelding de hoogste vorm van macht, want wie de collectieve mindset bepaalt hoeft zelf niet meer actief te handelen. Het narratief van de Smart City is hier een mooi (en technology push-gedreven) voorbeeld van. En zo kan een discours of ingeoefend beeld van de werkelijkheid als bindmiddel dienen tussen de wereld van de hierachie en die van netwerken. Alle deelnemers kregen het boekje over de Post-Fossiele Stad en daar staan veel mooie dingen in,maar bovenal een prachtig interview met kunstenaarsduo vader en zoon Johan en Ivo Schot. Zij zetten in op de-routinisering om mensen voor een verandering met kunst uit hun comfortzone te halen (past ook goed bij de theorie van Kurt Lewin en het denken in life events) . Een comfortzone die volens vader en zoon vooral gekarakteriseerd is door apathie, naiviteit en luiheid. Met kunst - is hun filosofie - kan je het sociale, economische en technische weerbij elkaar brengen. Wetenschap kan de zintuigelijke ervaring van verandering niet meenmene maar kunst kan dat wel. Het zou daarom goed zijn als kunstenaars vaker bij wetenschappelijke subsidieaanvragen betrokken zouden worden. Ik ben alvast overtuigd.        

   

Innovatie: Op bezoek bij de Singularity Universiteit

Met Taede Tillema was ik als duo door de keiharde toelatingsselectie heen gekomen om aan de door de  georganiseerde dag aan de Singularity University in Eindhoven deel te mogen nemen. En dat bleek een waardevolle overwinning te zijn. Vooraf had ik zo mijn twijfels,  want ik had al eens een veel te techno-optimistisch haleluja-verhaal van ze gehoord. Maar ze bleken - vakkundig door de organisatoren van Unit Innovatie In Mobiliteit genudged - hun stijl te hebben bijgesteld. Het werd dan ook een goede dag met voldoende aandacht voor publieke waarden en de traagheid van innovatie-absorptie. Een leuke start was een kennismakingsoefening waarbij je iemand vijf keer achter elkaar de 'waarom' - vraag mocht stellen. Hoogtepunt was voor mij de keynote van Carlo van de Weijer (TUE). Carlo heeft op het departement wellicht een wat enfant terrible imago vanwege krantenkoppen als 'Voor het spoor zie ik geen levensvatbaar scenario' , 'Hyperloop:lastige oplossing op zoek naar een probleem' en 'Zelfrijdende auto's leiden tot meer files', maar blijkt bovenal een inspirerend spreker die nuchter doorredeneert en bescheidenheid toont als hij vertelt over zijn studenten die door hem voor onmogelijk gehouden innovaties van de grond krijgen. Wat boodschappen dan: (1) Over vijf jaar kost een private lease electrische auto €100 per maand en < 10 cent per kilometer. Private lease gaat het dan ook helemaal worden. De deelauto botst teveel met het reptielenbrein waardoor de auto het verlengstuk van je grot is. De deelauto gaat wel wat groeien maar vooral voor mensen die eens een dure auto of een busje willen gebruiken; (2) ruimte in de stad en niet duurzaamheid wordt daarom beperkend. Daar gaat ook een deelauto niet bij helpen (op een paar parkeer plaatsen na). Lees ook vooral het geweldige artikel dat ik hierover van Arie Bleijenberg kreeg https://tinyurl.com/y9pp8pp6. In de narratief van deelmobiliteit wordt volledig voorbij gegaan aan de noodzaak de bezettingsgraad van voertuigen te groten en dat kan volgens auteur Graham Currie alleen met OV om voldoende volume en kwaliteit te krijgen in groeiende steden (en in NL met de fiets natuurlijk!). (3) Massaproductie van synthetische kerosine gaat nog 25-30 jaar duren volgens Carlo van de Weijer. Moeten we dáár dan niet ons missie-gedreven innovatiebeleid op richten (en dat liefts in EU-verband gevoed met een EU vliegtax) vraag ik me dan af? (4) Ook eens echt harop gaan afvragen of we de exponentiele toename van het aantal dagelijks afgelegde kilometers (zie figuur) niet om kunnen buigen of dan toch in ieder geval af kunnen remmen. In het licht van dat laatste punt  was het middagprogramma bij de Singularity University licht verontrustend. We mochten in groepjes moon shot missies formuleren. Toch zeker drie groepjes kwamen met een variant van 'Iedere stad in NL bereikbaar binnen 30 minuten'. Eerst maar eens vijf keer de waarom-vraag stellen denk ik dan.  

 

 

     

Kennis: Gelezen over hoe de rijksoverheid gedragskennis gebruikt

Toen ik een aantal jaren geleden met het KIS-werk begon was ik zeer geholpen met een meta-studie van de NSOB over strategische kennisdirecties binnen de rijksoverheid. Dit nog steeds zeer aan te raden rapport met de geweldige titel Balanceren tussen inkapseling en afstoting   https://tinyurl.com/ya5apl9b  heeft mij dan ook een ontzettend handig denkframe geboden. Of het boekhoofdstuk waar deze blog (met dank aan Marjolein van Gelder) over gaat  dit ook kan brengen voor mijn nieuwe BIT-werk moet de tijd leren.....maar de moeite waard is het stuk zeer zeker. In Behaviour experts in governement.From newcomers to professionals? brengen oud-KIS-stagiair Joram Feitsma en Thomas Schillemans (beiden Utrecht School of Governance) aan de hand van interviews met 35 gedragsdeskundigen (uit 20 organisaties) in overheidsdienst het speelveld in beeld. Om de mate van professionalisering in beeld te brengen gebruiken ze ook een analysekader dat onderscheid maakt in kennismechanisme (opleiding, cursussen, vaktijdschriften en kennisplatforms), standaardenmechanisme (het creëren van standaarden over vakbekwaamheid, ethiek, kwaliteitsborging en methodieken), positiemechanisme (het organiseren van autonomie en legitimiteit richting ambtelijke top en politiek) en het identiteitsmechanisme ( het construeren van een gedeelde sociale identiteit op basis van gedeelde rolopvatting, vakhelden en klassieke vakliteratuur (Vb Nudge van Thaler & Sunstein). Het overall beeld is dat er wel iets van gemeenschappelijkheid is, maar dat de verschillende organisaties uit gaan  van verschillende (kennis)theorieën en hun eigen aanpak. Wat highlights: (1) De meeste BIT-achtge actviteiten hebben niet echt een institutionele ophanging. Van de 20 in beeld gebrachte organsiaties hadden er begin 2016 vijf een BIT-team (de oudste van de Belastingdienst).  (2) Van de geinterviewden had ongveer de helft een opleiding die in meer of mindere mate aansluit bij het vakgebied. (3) Een vakblad is er niet maar er is al wel een Behavioural Insights Network Nederland. (4) Randomnized control trials zijn de holy grail maar vanuit praktische- en kostenoverwegingen wordt vaak genoegen genomen met een behaviourally informed (in plaats van behaviourally-tested) benadering. (5) Positie verkrijgen en behouden kost veel tijd. Gedragsexperts zijn veel van hun tijd bezig met zichtbaarheid en netwerkbuilding. (6) De rolopvatting van gedragsexperts gaat verder dan die van keuzearchitecten. Ze zijn ook netwerkmanager en boundary workers tussen kennis en beleid . En last but bot least ze doen aan beleidsanalyse en stellen beleidsaannames indringend ter discussie. Wees gewaarschuwd :-).  

Innovatie:Innovatie expo en de heupairbag

Weer heerlijk genoten van de keuzestress genaamd IE2018- want ja waar moet je naar toe met zoveel aanbod? In het begin was het nog makkelijk want ik mocht de sessie https://circulairestad.nl/ begeleiden. Onze Staatssecretaris nam daar een maquette met achttien circulaire projecten uit negen steden in ontvangst. Een indrukwekkende oogst. Uit de ''Hoenuverder?"-discussie sprak veel animo, maar was er ook veel aandacht voor belemmeringen in wet- en regelgeving. Daarna raakt in omzwervend over de beursvloer wel onder de indruk van de heupairbag https://www.wolkairbag.com/.Lijkt me namelijk een echte oplossing voor een echt probleem. Dagelijks overlijden  negen 65-plussers aan de gevolgen van een val. Dat is bijvoorbeeld ruim vijf keer zoveel als het aantal verkeersdoden in Nederland. Al met al was ik nogal enthousiast en de standhouder wist me dan ook snel te strikken voor een promofilm die dezelfde dag nog bij Omroep Max (doelgroep?) te zien was   https://tinyurl.com/y7hblt33 (vanaf 1.58 min).

Innovatie: Citzen science bij Deltares

Vrijdag de zonovergoten en heerlijk overzichtelijke Deltares relatiedag bezocht met een keur aan keynotes, stands en demonstraties. Was vooral onder de indruk van het citizenscienceproject dat ze voor Amsterdam gedaan hebben. Meer dan 500 mensen hebben watertestjes uitgevoerd in en om Amsterdam. Hiertoe hebben ze samen met een kunstenaar (gouden zet) een aantrekkelijke toolbox ontwikkeld waarmee mensen op pad konden. De kunstenaar heeft ook een soort van tandartstoel omgebouwd tot mobiellab, dat weer goed voor de werving ingezet kon worden (zie foto).  Dit alles leverde meer dan 1000 metingen op en vooral ook meer bewustzijn rond waterkwaliteit in de stad. Lees meer op http://2017.hetschonewaterexperiment.nl/. Van low tech naar high tech. Ook de aan de iphone gekoppelde  kit om in een hand omdraai  E. coli-concentraties te meten werd op de relatiemiddag getoond. Een meting duurt normaal 2-3 dagen maar  door specifiek een voor E coli uniek gen razend snel te laten maken met de polymerase chain reaction (voor de biologen onder jullie) kan dat nu binnen het uur. Op basis van metingen met deze  kit kon Waternet vaststellen dat het dit jaar toch een minder idee was deAmsterdam City Swim door te laten gaan. Niet leuk, wel veilig.

     

Sociaal design & de Rijnstraat

Binnenkort ga ik met mijn nieuwe baan als programmamanger Behavioural Insight Team aan de slag (Nieuwtje!) en daar hoort natuurlijk een flinke dosis plezierig inlezen bij. Zo heb ik geleerd dat het in de milieupsychologie niet alleen over de invloed van de mens op het milieu gaat, maar ook over de invloed van het milieu (of de omgeving) op de mens. Tja, dan kom je al snel uit bij het kantoorontwerp van de Rijnstraat. In de architectuur bestaat sinds 1914 een stroming genaamd social design gericht op het verbinden van archtecten en de gebruikers van wat de architecten ontwerpen. Het eeuwfeest van deze stroming lijkt wat aan de ontwerpers en opdrachtgevers van de Rijnstraat voorbij te zijn gegaan. Een paar mooie citaten dan maar: 'architects generally do not discuss their project plans with those that will potentially use a space on a daily basis. Instead, they comminicate with boards of directors or facility managers who usually do not work in the space after it is complete'. 'Rationales for the architect´s decisions are not explained to most users'. 'Some architects assume that if a space is structurally beautiful, occupants will be so impressed with the aesthetics that functionality will take care of itself over time'. 'I rest my case',  maar goed die laatste dat is dan weer een citaat van mijzelf.

Kennis: Masterclass Brede Welvaart

Vorige week mocht ik de masterclass Brede Welvaart begeleiden met daarbij glansrollen voor zowel Bas van Bavel (hoogleraar Transitions of Economy and Society aan de Universiteit Utrecht), Jan Anne Annema (universitair docent aan de Technische Universiteit Delft) en het  publiek dat helemaal los ging in de discussie. Van Bavel heeft oa samen met de Rabobank een Brede Welvaarts Indicator (BWI) ontwikkeld als tegenhanger van het monomane BBP. De geanimeerde discussie ging in wisselende bewoordingen om de vraag of het nu wel of juist niet een goed idee is één contramal van het BBP te gebruiken. Alternatief is namelijk met een dashboard-benadering bestaande uit  deel-indicatoren te werken. Het belangrijkste argument voor één BWI is misschien nog wel dat je met één BWI een helder communiceerbaar alternatief voor BBP in handen hebt. Daarnaast werd gesteld dat je politici met een dashboard als het ware groenlicht  geeft om naar hartelust te gaan shoppen uit verschillende deel-indicatoren. Tegenargumenten zijn: één BWI is te bot (of ongevoelig)  om beleidsvoornemens aan de voorkant te evalueren op hun effect op die ene BWI. Daarnaast werd door sommige betwijfeld of het BBP wel zo almachtig is als voorgesteld. Per slot van rekening ging het laatst in de algemene politieke beschouwing meer over de vermeende effecten van kabinetsbeleid op de koopkracht (ook nogal monomaan)  en niet zozeer over het BBP. Mijn eigen wellicht wat halfslachtige visie is dat je beide nodig hebt, én de BWI én het dashboard. En dat politici shoppen uit de dashboard-deel-indictatoren is wat mij betreft juist hun goed recht, of meer nog hun morele plicht. Dan laten ze namelijk zien welke indicatoren vanuit hun partijpolitieke-ideologie belangrijker zijn dan andere. Zo lang dit shoppen transparant gebeurt zonder de rest van de etalage onzichtbaar te maken of getallen te verdraaien is een politcus goed bezig. Of zoals Wim Derksen in zijn boek Kennis voor beleid stelt de politiek gaat over het 'willen´ en de wetenschap over het ´weten´.    

Gelezen: Pinguin Fred leest Bureaucratie is een inktvis

Onlangs besprak IenW managementboekenclub Pinguin Fred het met de Socratesbeker bekroonde boek Bureaucratie is een inktvis van René ten Bos. Echt een aanrader. Hieronder een ingekorte versie van het op intranet verschenen verslag (helaas alleen voorIenW'ers https://tinyurl.com/ydbuhqgq )
Laten we beginnen met het goede nieuws, het label bureaucraat of ‘inktschijter’  (vandaar de inktivis) zoals Ten Bos ze liefkozend noemt is niet alleen voor rijksambtenaren bestemd.  De bureaucratische wereld strekt zich uit -van fabrieken tot ziekenhuizen en universiteiten en van de Ministeries tot de nationale politie. Bureaucratie als term betekent ongeveer: de heerschappij van het kantoor. En ondanks al het geklaag over bureaucratie gelooft de auteur samen met Weber dat het kapitalisme in het huidige ontwikkelingsstadium helemaal niet zonder bureaucratie kan.
Maar goed daar houdt het goede nieuws wel zo´n beetje op. De bureaucratische ethiek zoals Ten Bos die beschrijft heeft nogal de neiging tot group think te leiden, daar uit die ethiek volgt dat:  'Excellentie op individueel niveau alleen maar leidt  tot instabiliteit op algemeen niveau.’ Ook is er volgens Ten Bos sprake van een soort van dedain jegens ambachtelijkheid: 'De ‘mensenmensen’ onder bureaucraten  hebben een diep wantrouwen jegens ambachtelijkheid en professionalisme. Ze associëren die zaken met eenzaamheid, sociale onhandigheid en gebrek aan communicatie. Ze vinden daarom organisatiesystemen uit die als belangrijkste doel hebben om ambachtelijkheid en succes zoveel mogelijk te ontkoppelen.´  In de zaterdag NRC van vorige week hebben we kunnen lezen dat het daar dan ook spaak loopt met succesvol managen en leiderschap (https://tinyurl.com/y9mntgdr). Ook interessant is Ten Bos´ visie op het mislukken van opschaling en uitrollen. 'Waar productie en consumptie samenvallen, bijvoorbeeld bij het geven van onderwijs of het verlenen van zorg, daar zijn de mogelijkheden tot standaardisatie zeer begrensd en vaak zelfs onwenselijk, want een klap in het gezicht van degene die het werk nog belangrijk vinden.’