Diederik Samsom gaat vol voor gedrag

Diederik Samsom heeft met Groene supermacht. Hoe Europa de wereld kan verduurzamen een overwegend blijmoedig en zeer lezenswaardig boek geschreven. Vooral interessant zijn zijn stukken over zijn Europese werkervaring. Inzichtelijk is zijn verhaal over het sneuvelen van het LIFE scenario. In dat scenario zouden de klimaatdoelen voor 2040 in plaats van met technologie alleen, deels gehaald worden door inzet op vrijwillige gedragsverandering (met name mobiliteit en ons eetpatroon). Dat zou tot 2040 voor Europa maar liefst tot een kostenbesparing van 2600 miljard geleid kunnen hebben. Maar goed het voorstel heeft het door gebrek aan politieke moed - aldus Diederik - niet gehaald in Europa. Toch blijft hij hameren op het belang van gedragsverandering 'Gedragsaanpassing zal op wereldschaal vele duizenden miljarden dollars aan investering schelen en het vormt bovendien een veiligheidsmarge mocht de technologieontwikkeling toch niet zo florissant verlopen als we hopen en de verduurzaming dus minder snel gaan'. Daarbij geeft hij wat mij betreft terecht aan 'Overheden kunnen het niet laten bij een moreel appel op ons gedrag - dat werkt niet, of zelfs averechts. Het systeem waarin wij ons gedrag vertonen moet veranderen.'  

Lekker bezig dat Burgerberaad!

Vorige week verscheen het advies van het Nationaal Burgerberaad Klimaat (zie link)en dat ziet er eigenlijk heel goed en inspirerend uit. Het advies bevat 23 aanbevelingen op het gebied van eten, spullen, reizen en algemeen die gesteund werden door tussen 66% en 97% van de 175 deelnemers. Met daarbij ook veel aandacht voor gedrag ('alles valt of staat bij gedragsverandering'), wel met behoud van keuzevrijheid. Mijn favoriete aanbeveling - niet die van de deelnemers-  is om de autokilometers schoner te maken, te verminderen en te verduurzamen met daarbij welgemeende aandacht voor mijn stokpaardjes autobezetting en carpoolen. 'teveel mensen zitten alleen in de auto' en 'de overheid ontwikkelt een carpool en deelauto app, zowel voor privé- als zakelijk verkeer'.  Wat verder opvalt is dat er voor verschillende thema's vrij veel vertrouwen lijkt te zijn in de werking van duurzaamheidslabels. De literatuur lijkt hier voor de meeste productgroepen (denk aan voedsel en kleding) wat minder enthousiast over. Labels lijken vooral iets voor de consument die toch al een milieubewuste intentie heeft en die intentie wordt vervolgens maar in beperkte mate in duurzaam aankoopgedrag omgezet. Bij elektrische apparaten (en ook huizen denk ik dan) lijken labels beter te werken; wellicht omdat de kostenbesparing op energie hier lonkt. 

      

Pinguïn Fred leest Iedereen morgen mobiel

Als de De Maagd heet moet je natuurlijk extra uitkijken met grappig doen over namen, maar over de naam van de auteur van dit boek Koen Kennis maakte ik mij toch wel wat vrolijk. Nog niet zo lang geleden hadden we bij ASA namelijk collega Koen die aan Kennis werkte, zoals we ook een collega Ivette hebben die aan Innovatie werkt. Voor Strategie hebben we helaas nog geen allitererende collega. Hoe dan ook als je Koen Kennis heet is een open sollicitatie bij ASA zonder meer een kansrijke exercitie. Temeer omdat Koen ook echt verstand van zake heeft. Je maakt het dan ook niet vaak mee dat een politicus (schepen te Antwerpen) een boek schrijft om zijn eigen Mobiliteitsplan nog eens uit te leggen. Minder aangenaam - voor mij dan he - is dat hij wat uithaalt  naar de klimaatminnende autokritische medemens . Toch is het de moeite waard dit even te verbijten want Koen is er klaarblijkelijk wel ingeslaagd een bonte Toekomstcoalitie voor mobiliteit bijeen te houden en de figuur hieronder doet meer dan een beetje vermoeden dat hij wel succesvol is in zijn aanpak. Nieuwsgeierig? Op 18 december van 1600-1700 uur bespreken we het boek online. Laat me weten als je er bij wilt zijn!! 

Fietsverlichting: Fijn zo die mobiliteitsinnovatie

Met Marco ter Brommelstroet ben ik van mening dat innovaties in mobiliteit bovenal tot meer mobiliteit  leiden. De fietsverlichting van ziemie is daar hopelijk geen uitzondering op, want dat zou betekenen dat mensen meer gaan fietsen van deze innovatieve lamp. Voor mijn verjaardag kreeg ik er een. Het idee is dat je je bewegende benen verlicht, wat met name je zichtbaarheid vanaf de zijkant ontzettend doet toenemen. En warempel uit het stopgedrag van automobilisten denk ik af te kunnen leiden dat ik inderdaad een stuk beter zichtbaar ben. Prachtig idee door twee jonge innovatoren. Dus mocht je nog Kerstcadeautjes zoeken voor mensen die je wel wat extra veiligheid gunt, vind de ziemi op internet.

Pinguin Fred leest Een toekomst die werkt

In dit rapport van de Stichting Toekomstbeeld der Techniek van Anna-Carolina Zuiderduin (zie link) worden doelscenario's ontwikkeld voor de werkende mens in 2050. Hoewel ik daar zelf niet verwacht echt bij te horen, was het rapport ook voor mij de moeite waard. Wat wat mij betreft sowieso al een compliment waard is, is dat zij voor de wenselijke toekomsten van doelscenario's kiest en niet voor omgevingsscenario's waarbij de toekomsten maar onbeïnvloedbaar op je af lijkt te komen. Waarbij ik de route naar de scenario's toe eigenlijk interessanter vond dan de scenario's zelf. Anna-Carolina bouwt haar scenario's met vier tegenstelling of variabelen. Dat zijn er precies twee teveel voor een assenkruis, dus kiest zij voor een mengpaneel of morfologisch veld. Dat levert zestien mogelijke scenario's op waarvan zij er vier levensvatbaar acht. De lezer wordt jammer genoeg niet mee genomen in waarom de twaalf afvallers zijn afgevallen. Hoe dan ook, het echte interessant zit in haar verdiepende bespreking van de vier variabelen (zie figuur).  Het duurde even voordat zij er in op inging in haar rapport maar uiteindelijk heeft ze ook veel aandacht voor vraagsturing als middel om de arbeidskrapte aan te pakken (variabele 1). Het lijkt me in het licht van bullshit banen en arbeidsmigratie ten behoeve van maatschappelijke minder gewenste sectoren goed om te verkennen of het niet beter is hierop eens wat meer te gaan sturen als overheid. Drie bollen.

Functionele barsheid

Wat prachtig om onze oud-SG en voormalig Deltacommissaris Wim Kuijken terug op TV te zien, nu in de rol van voorzitter van de Kiesraad. Nors in de camera kijkend is hij tot twee keer toe functioneel bars: 'De uitslag van deze verkiezing is betrouwbaar' gevolgd door 'Dit is een uitslag waarvan we met zekerheid kunnen zeggen dat hij betrouwbaar is'. Geen lichtheid, geen glimlach, wel heel veel autoriteit for the good. Een mooi geval van de juiste persoon op de juiste plaats. Daar dacht ik vroeger wel eens anders over. Als voorzitter van de OR-DGW waarbij een vergadering met de bestuurder altijd aimabel en gezellig was geweest,  werd ik voorzitter van de OR van de bestuurskern en zat ik ineens tegenover Wim. Snel werd het duidelijk dat ik potentiële twistgesprekken met Wim rollenspel-o-logisch moest oefenen met een ander OR lid om nog enige kans te maken op een slap compromis. Nog sneller werd het duidelijk dat ook dit niet hielp :-) (bron foto: Volkskrant). 

Graag wat begrip voor de discriminerende mens in ons

Momenteel wordt door een staatscommissie gewerkt aan een discriminatietoets voor beleidsprocessen. Deze moet onderdeel worden van het nog immer uitdijende beleidskompasinstrumentarium. Hoewel de toets zelf nog geheim is, zijn de voortekenen best goed te noemen. Zo richten de ontwikkelaars zich op instituties en niet op individuele beleidsmakers om zo minder bedreigend te zijn voor de professionele autonomie. Ook is er aandacht voor het vereenvoudigen van wet- en regelgeving dus er liggen mooie kansen mee te liften met de doenvermogentoets. Hoe dan ook reden te meer om hier eens wat meer over te lezen. Mooi toeval is dat Rick van Baaren tijdens de Dag van het Gedrag een intrigerend plaatje liet zien over verschillende vormen van discriminatie. Het idee is dat je het plaatje als een flowchart van boven naar beneden doorloopt (bron link). De overgrote meerderheid van de mensen ontkomt er niet aan en moet beginnen met een dikke yes op meer of minder impliciete vooroordelen. Volgens het artikel waarin dit model wordt gepresenteerd is alleen de ‘hostile bias’ kwaadaardig. De eigenaar van de apathische bias komt er relatief goed vanaf. Het gaat dan bijvoorbeeld om ouders die op zich voor gemengde scholen zijn, maar hun kind toch niet naar de ‘zwarte school’ in de buurt doen. En zelf voel je aan dat de eigenaren van een unintentional bias en de unconscious bias al helemaal weinig te verwijten valt. Hoewel het natuurlijk wel fijn zou zijn als we net als de Nederlandse rechters ons voornemen wat beter gaan scoren op regulated unbiased. Vorige week schreef ik over zwarte piet en hoe snel de Sinterklaasintocht op dit punt is veranderd. Toch hobbelt de publieke opinie daar wat achteraan. Nog steeds vindt 1/3 van de NL dat zwarte piet zwart moet zijn. Een klein etnografisch onderzoek in mijn omgeving doet vermoeden dat er reactantie zit op het gevoel als iemand met een ‘hostile bias’ gezien te worden, terwijl ze meer bij de apathische bias thuis lijken te horen. Een deel van de zwarte piet minnende NL’ders lijkt zo opgefokt te worden van morele verontwaardiging dat ze alsnog aansluiting vinden bij de hostile bias. 

Goed idee! Carpoolen slim combineren met spitsheffing

In een achter een betaalmuur verborgen aflevering van de podcast van Matthijs Bouman en Diederik Samson wordt nog eens stilistisch en economisch uitgelegd waarom plaats- en tijdgebonden spitsheffing er nu eindelijk eens moet gaan komen (luister link). In de lijn der verwachting maar toch óók mooi is  dat nu ook ‘uit recent onderzoek is gebleken dat…’ een combinatie van carpoolen en spitsheffing tot optimale maatschappelijke baten leidt. In economentaal door de auteurs van het artikel zelf (zie link, met doorklik naar het originele artikel): “ We laten zien dat met optimale tolheffingen alle forenzen beter af zijn in een wereld met spitsheffingen dan in de wereld zonder, zelfs als alle inkomsten uit tolheffingen verloren gaan (geen terugschuif).....De combinatie met carpoolen vergroot de doorvoer van de weg (gemeten per forens, niet per auto), waardoor het beschikbare aanbod effectief wordt vergroot en de vraagzijde dus beter af is".  Vanaf februari gaat een TuD student bij BIT aan de gang om een behavioural system map te bouwen rondom carpoolen. Dit artikel zal daar vast en zeker een plekje in krijgen.

Tinbergen-lezing door (gedrags)econome Stefanie Stantcheva

Het is zeer de moeite waard om de Tinbergen-lezing van dit jaar te bekijken (zie link, start na zo'n 13 minuten). Stefanie vertelt zeer verstaanbaar en navolgbaar van achter een mondkapje over haar ingenieus opgezette survey studies. Zij is zo goed in slimme surveys dat ze daar ook maar even een paper over gepubliceerd heeft (zie link) maar dat terzijde. Vooral interessant is het stuk over steun over klimaatbeleid waarvoor surveys heeft gedaan in 18 hoog emitterende landen (NL zit er helaas niet bij) waarbij zij steun of afkeur voor verschillende vormen van klimaatbeleid verklaart aan de hand van het in het eerste plaatje weergegeven model. Eigen belang, geloof in effectiviteit en gepercipieerde eerlijkheid zijn belangrijke verklarende factoren voor steun voor klimaatbeleid. Zorgen over het klimaat is geen verklarende factor om de doodeenvoudige reden dat die in alle 18 landen gewoon al heel groot (en gelijkmatig groot) is onder de respondenten. Het laatste plaatje laat zien dat carbon tax maatregelen niet populair zijn tenzij je ze combineert met slimme terugsluisopties. De tabel lijkt me een ideaal spiekbriefje voor aan de formatietafel, waarbij Stefanie nog als tip geeft om mensen eerst met subsidies  te verleiden zich aan te passen (isolatie, e-auto) en pas daarna met carbon tax maatregelen te komen ...maar dan dus wel met een slimme terugsluis. De slides in de video zijn wat moeilijk te lezen maar komen grotendeels uit dit paper.

Dag van het Gedrag: Het nieuwe financieringsstelsel voor de kinderopvang - van de regen in de drup?

Hoogleraar Rick van Baaren gaf een duo-presentatie met een beleidsdirecteur van de dienst Toeslagen. De portee van het verhaal - of in ieder geval zo als dat bij mij bleef hangen - was eigenlijk "beregoed idee om aan de voorkant van de beleidsvorming gedragsexpertise te betrekken, maar als je dat niet blijvend doet gaat het daarna (waarschijnlijk) als nog verkeerd." En het begon zo goed....van Baaren had een mooi verhaal over kalibratie en het balanceren van vals positieve uitkomsten (iemand krijgt ten onrechte een toeslag) en vals negatieve uitkomsten (iemand krijgt ten onrechte geen toeslag). Ingegeven door de vals positieve Bulgarenfraude (die een paar ton heeft gekost) vond de politiek het des tijds belangrijk zo te herkalibreren dat de kans op vals positieven heel klein werd en daarmee de kans op vals negatieven verhoudingsgewijs heel groot (kosten daarvan tot nu toe 7 miljard). Nu zou je hopen dat er bij het ontwerpen van het nieuwe stelsel transparant en expliciet over het instellen van de kalibratie wordt nagedacht en gecommuniceerd richting politiek. Toen ik daar naar vroeg bleek daar echter geen sprake van te zijn. Lekker is dat. In het nieuwe stelsel is alles van de ouders af weggeorganiseerd naar de kinderopvangbureaus. Dus met die ouders gaat het wel goed komen deze keer. Ondertussen vrees ik dat de slechteriken onder die bureau's de boel ontzettend bij elkaar gaan frauderen, daar biedt het nieuwe stelsel in ieder geval alle vals positieve kansen toe. Wat dan wel weer wel goed gevonden is, is dat ze het nieuwe stelsel geleidelijk aan gaan invoeren op verschillende plekken in het land met de hoop zo kinderziektes (en fraude) tijdig op te sporen. Dat geleidelijk aan invoeren kan nu nog niet omdat het tot rechtsongelijkheid leidt, maar er wordt aan gewerkt om dit als nog mogelijk te maken. 

Dag van het Gedrag: Over social tipping points en diepe hefbomen

De keynote van de Dag van het Gedrag werd dit jaar verzorgd door Jan Willem Bolderdijk (zie ook link). Hij liet mooie plaatjes zien over hoe -  soms niet en soms ook wel - maatschappelijke verandering razendsnel kunnen verlopen als ze eenmaal een social tipping point hebben bereikt. Als voorbeeld noemde hij zwarte piet. Daar werd al in de jaren 60 tegen geageerd maar in het vorige decennium ging het ineens razend snel (zie figuur). Om inzichtelijk te krijgen aan welke knop je moet draaien om een social tipping versneld te bereiken maken gedragsexperts tegenwoordig vaak causal loop diagrams of behavioural system maps waarbij de samenhang der dingen duidelijk wordt gemaakt. In de figuur hieronder een versimpelde versie van die over kleding. Als je een social tipping point zou willen bereiken om net als in Parijs de verkoop van (ultra) fast fashion flink te verlagen, zou je je kunnen richten op het stimuleren van de verkoop van tweedehands kleding. Helaas blijkt dit een oppervlakkige hefboom die niet tot minder nieuw verkoop leidt (zie link). Dit wordt niet alleen door verkoopcijfers maar ook door kleidingkastmetingen bevestigd waaruit blijkt dat mensen die tweedehands kleding kopen ook veel nieuwe kleding kopen (zie link). De diepe hefboom die mogelijk wel tot een social tipping point kan leiden is de kledingbehoefte agenderen. Dit zou bijvoorbeeld kunnen door reclame te beperken of door -  rigoureuzer - het aanbod van (ultra)fast fashion aan banden te leggen.  

Pinguin Fred boek krijgt vijf bollen

In mijn vorige blog over het boek Iedereen verandert, nu wij nog van Hans Vermaak, was ik al enthousiast, maar ook nu op slotpagina 326 aangekomen is dat nog steeds zo. Vijf bollen dus. Het is dan ook lang geleden dat ik een managementboek heb gelezen waarbij ik hardop verzuchtte: 'Dit gaat over IenW' of 'Dit gaat over mij'. Heb ontzettend veel onderstreep en ruim 60 dingen aangekruist in het boek die ik graag zou onthouden, maar dat zijn er natuurlijk veel te veel om hier op te schrijven. Een paar wil ik jullie niet onthouden:

• Over veranderteams....je sluit dus niet alleen mensen in, maar ook mensen uit. Het vraagstuk is leidend en bepaalt wie welkom is. 
• Over stafafdelingen...je ziet dat boven in de organisatie beleid wordt gemaakt, waarna de stafafdelingen plannen gaan maken omdat te realiseren... Dat kan nog werken bij simpele en voorspelbare klusjes, maar zodra het een beetje ingewikkelder of relevanter wordt lukt dat niet meer. 
• Over besluiten aan de top ..."Onze consensus is uw corvee". 
• Over stafafdelingen die voor de top werken...als je teveel centraal voor de top werkt, dan gaan mensen je zien als een stroman van de baas die controleert en niet echt behulpzaam is.
• Over opgavegericht werken...het betekent pas wat als je begrippen uitpakt, als je ontdekt welke kunde je dan te ontwikkelen hebt en welke blokkades opgeruimd moeten worden. 
• Een over kennismanagement....ik vroeg hem nog wel hoe vaak ze al met ICT systemen kennis hadden trachten te managen en of dat was gelukt. Dat was de afgelopen jaren een aantal keren gedaan en was tegengevallen. De systemen werden niet gevuld door mensen, of die werden niet geraadpleegd. Waarop ik vroeg waarom hij dan overwoog meer van hetzelfde te doen. 

Gelezen: Paul Schenderling’s Continent van de kwaliteit

Toen we bedachten de vier sprekers op de ASA-keuzes-in-kaart-bijeenkomst over Gezonde Leefomgeving dit boek cadeau te doen, wist ik nog niet wat voor briljante keuze dit eigenlijk was. Want dit boek moet haast wel uitermate inspirerend zijn voor zowel Johan Vollenbroek (MOB), Marko Hekkert (PBL), Nienke Homan (VNCI) als voor Carl Koopmans (SEO). In zijn vorige boek - ook goed - focust Paul - bekend van de ASA-BIT jaarlezing (zie link) - nog op slimme CO2 heffingsinstrumenten (zie link) maar in dit boek zoekt hij verdienstelijk de breedte, met toch daarbij toch ook een dikke 100 pagina’s over hoe we industrie in Europa kunnen houden. De ‘eigen economische koers’ uit de ondertitel van het boek had ook zomaar tot verregaande consensus tussen te sprekers kunnen leiden. Dat zit zo: Paul kiest vol overtuiging voor het sane globalisation - concept van econoom Dani Rodrik als alternatief voor de huidige hyperglobalisation om zich zo en passant uit het beleidstrilemma te komen dat stelt dat je er van de drieslag hyperglobalisation, nationale soevereiniteit en democratische zeggenschap over de economie,  maar twee kunt realiseren. Bij sane globalisation - dat heeft Paul voor Europa mooi uitgewerkt - gaat het er om importheffingen toe te passen op producten die kunstmatig goedkoop zijn door slechte arbeid- en milieuomstandigheden. Daarbij moet vooral ook de handhaving  op het voldoen aan Europese normen van geïmporteerde producten een stuk beter dan nu. Dat is - zo zegt Paul - geen kwestie van uitvoerbaarheid, maar van het beschikbaar stellen van capaciteit. Ook belangrijk is dat we Europese digitale soevereiniteit gaan opbouwen. En hij bepleit nog veel meer maar dat gaat wat te ver voor deze blog. Mijn doel is dan ook niet jullie in één keer van zijn ideeën te overtuigen; overtuigd raken dat je dit boek moet gaan lezen is genoeg. Paul voegt met zijn trouwe en bescheiden denktank dan ook echt wat toe aan het discours. Misschien moeten we hem wel een tweede optreden gunnen tijdens de volgende ASA-BIT jaarlezing. De toenmalig tweede spreker - Reint Jan Renes - heeft overigens met zijn Noblesse Oblige-project (zie link) betaald uit zijn NWO-prijs en met de veelbelovende start van het NWA programma ChangeAble (zie link)  overigens ook weer een hoop nieuws te melden. Is de line-up alvast op orde. 

Gelezen: PBL Keuzes voor de leefomgeving 2025. twaalf opgaven voor het nieuwe kabinet

Dit prachtige rapport wordt dinsdag door Marko Hekkert gepresenteerd in de bijna gelijknamige ASA-sessie Keuzes gezonde leefomgeving van aanstaande dinsdag bij Sociëteit de Witte. De inleiding van het rapport omschrijft het al mooi 'Nederland heeft behoefte aan een kabinet dat moeilijke keuzes durft te maken'. En het doel van het rapport is juist om politici en beleidsmakers te helpen een scherpe discussie te voeren over mogelijke keuzes. De 12 voorliggende opgaven waar keuzes voor gemaakt zouden moeten worden staan in de figuur hieronder (uit het rapport, zie link) weergegeven. Voor iedere opgave zijn helemaal Beleidskompas-conform drie mogelijke keuzes als mogelijke richtingen voor beleid weergegeven. Klip en klaar, landscape en op 38 pagina's past dit mooi op de formatietafel met daarbij nog voldoende ruimte voor kopjes en notitieschriftjes. Een aantal van de opgaven zal dinsdag ook zeker terugkomen. Wat dacht je bijvoorbeeld van Hoe verder met de verduurzaming van de industrie? of Hoe kan Nederland efficiënter omgaan met grondstoffen?. Eentje die waarschijnlijk niet langs gaat komen maar toch ook heel interessant is is  Hoe verder met autobelastingen? Eén van de keuzeopties daar is Op kort termijn minder belasting op autobezit en meer op autogebruik. Dit zou een flinke CO2 winst op moeten leveren, maar het jeukt bij mijn dan even denkend aan een recente KiM-publicatie waarin becijferd werd dat door de overgang naar de e-auto de CO2-emissies verschuiven van gebruik naar productie. Daar moet ik nog eens wat op navragen. Hoe dan ook een prachtig rapport en laten we hopen dat het ook echt op de formatietafel terecht komt.

Doe mee met Pinguin Fred boekbespreking Iedereen verandert nu wij nog

Even een tussentijdse heads up. Op 23 oktober (16.00-17.00 uur online) bespreekt Pinguin Fred het boek Iedereen verandert, nu wij nog van Hans Vermaak. Reden voor de heads up is dat het een heel goed boek is, dat - nu ik op zo'n 1/3 ben - nog steeds in de race is voor een vijf-bollen-waardering. Ik dacht vooraf dat ik wel een beetje klaar was met boeken over verandermanagement maar dit boek voegt echt wat toe. Het is heel praktisch geschreven met mooie heldere zinnen en met alleen maar voorbeelden uit de Nederlandse praktijk. Het boek volgt een beetje de structuur van Projectmatig creëren van het, wij en ik maar dan hernoemt in het vraagstuk dienen (meerwaarde realiseren met directbetrokkenen), de omgeving gidsen (voorwaarden scheppen voor vernieuwing) en groeien als veranderaar (van waarde zijn als gematigd radicaal). Ik heb nu het eerste deel uit en dat bevat al een hoop goeds. Zo gaat een mooi hoofdstuk over het onderscheid in motiverende veranderingen binnen het eigen domein op het gebied van vak, vakgenoten en vakontwikkeling versus demotiverende veranderingen buiten het eigen domein op het gebied van bureaucratie, bazen en beleid. Ook sterk is het stuk over diepgang versus omvang; 'omdat omvang (als functie van het aantal mensen dat er aan mee moet doen) en diepgang bij verandering op gespannen voet staan met elkaar' moet je ófgaan voor een beperkt brede verandering, óf voor een smalle diepe verandering. Diepe verandering gaat nooit organisatiebreed. Het gaat om 'kiemen' van voorlopers die zowel competent genoeg als gemotiveerd genoeg zijn om ongevraagd iets voor elkaar te krijgen. Wat je volgens Vermaak vaak ziet (en ik zie dat ook wel) is dat stafafdelingen plannen gaan maken die op de werkvloer tot organsiatiebrede verandering moeten gaan leiden. Dat werkt dan dus niet. Het boek is voor de schermlezende ambtenaar gratis te lezen op het Boomportal (zie link) en je kunt je bij mij, of beter nog via de Plein-pagina van Pinguin Fred (zie link) opgeven voor de sessie van 23 oktober ook als je het boek nog niet (helemaal) gelezen hebt.

Vliegbelastingologie en de Wet van Tinbergen

In opdracht van IenW en de collega’s van FIN heeft CE Delft (met Significance, zie link) een mooi onderzoek gedaan naar verschillende varianten van de afstandsafhankelijke vliegbelasting die het kabinet voor 2027 heeft aangekondigd. Alle bestudeerde varianten scoren een high score op doeltreffendheid in het beleidskompas; alle varianten leveren door met tariefhoogtes te schuiven namelijk precies 257 miljoen op wat vooraf als doelstelling was meegegeven. Tot zover het vlag en wimpel deel van deze blog. De 257 miljoen was namelijk niet het enige doel dat het kabinet de departementen had meegegeven. De afstandsafhankelijke vliegbelasting zou ook tot minder lange afstandsvluchten en daarmee minder CO2 uitstoot moeten leiden. Op dat front zijn de resultaten minder indrukwekkend (1-3% minder CO2 uitstoot). Tinbergen zag dit natuurlijk al lang aankomen want je kunt immers - zo zegt zijn wet - niet twee doelen bereiken met één beleidsinstrument. (zie link). De beperkte winst is te wijten/danken aan de knellende capaciteitsrestricties op de grote Nederlandse luchthavens die maken dat de wegvallende vraag grotendeels wordt ingevuld vanuit de latente vraag. Het Beleidskompas zou dit een neveneffect noemen. Ondertussen is er ook een initiatief van mensen die met name voorheen actief in de luchtvaart waren; Call aviation to action (zie link). Met hun insiders kijk op de hanteerde business modellen zien zij het helemaal uit de hand escaleren met de luchtvaart. Als we niets doen kan de bijdrage van de luchtvaart aan de opwarming van de aarde in 2050 tot 22 procent toenemen (nu mondiaal 2,5 % CO2 bijdrage en 4-5% climate impact met niet-CO2 effecten erbij). De ondersteuners van de Call hekelen de nogal overoptimistische kijk op de impact van technologische innovatie. En daarnaast hekelen ze ook de neiging van de sector om zich met doelstellingen teveel te richten op verre toekomst in plaats van op korte termijn doelen die het huidige leiderschap aan het werk zetten. De mensen van de Call zetten vooral in op het vaststellen van CO2 budgetten voor de luchtvaart. En nu dacht ik in eens zo'n capaciteitsbeperking is eigenlijk best een mooie proxy voor een CO2 budget voor de luchtvaart.

Pinguin Fred leest Waarom zegt niemand er wat van?!

Het boek Waarom zegt niemand er wat van?! van Gytha Heins gaat - zoals de ondertitel al klip en klaar duidelijk maakt - over lastige gesprekken voeren in teams. Het boek bevat zeker een aantal bollenverhogende ingrediënten. Zo heeft Gytha een bureau in de arm genomen om een enquête af te nemen over moeilijke gesprekken onder 500 NL werknemers. Eigen onderzoek dus. Jammer is alleen dat de uitkomsten  van de enquête vooral ter illustratie gebruikt worden en niet als onderdeel van de analyse. Ook bollenverhogend is het gebruik van een veelheid aan bronnen (waaronder het eerder beblogde de vijf frustraties van teamwork). Iets minder is dat die bronnen op het oog wat lukraak geciteerd worden in de eerste twee delen van het boek. Van een echt heldere structuur is niet echt sprake. Wat mij betreft dan weer bollenverhogend is dat ze in het derde deel van het boek een reeks hele concrete tips en adviezen geeft over het voeren van moeilijke gesprekken. Met hier als keerzijde dat het er wel erg veel zijn, waardoor de moed je als goedbedoelende lezer wat in de schoenen zakt om ze ook daadwerkelijk toe te gaan  passen. Ik ben bang dat Gytha wel gelijk heeft als ze zegt dat je er voor het voeren van lastige gesprekken niet komt met een dagje feedback-training. Maar goed dat gezegd hebbende....dan kom je er met een lijstje tips van papier natuurlijk al helemaal niet. Dan heb je toch echt een teamcoach nodig, en laat Gytha nu net teamcoach zijn?!. Maar eerlijk is eerlijk zij maakt zich zeker niet te veel schuldig aan verholen acquisitie. Er staan twee boodschappen in haar boek die zelfs zonder terugbladeren in mijn aantekeningen meteen blijven hangen: 

1. Als je werkeenheid groter dan 9 mensen is, moet je niet eens proberen dit een team te noemen. Gytha gaat uit van 5-9 mensen als teamgrootte;

2. Psychologische veiligheid is een perceptie en geen feit. Je kan dus niet zeggen dat een team onveilig is, alleen hoe dat jij je voelt. "Dit betekent dus dat hoe mensen de psychologische veiligheid ervaren, niets met de realiteit te maken hoeft te hebben. Dat kan wel, maar dat hoeft niet" 

Drie bollen!

Viering 1000ste blog

Net voor mijn vakantie vierde ik de verschijning van mijn 1000ste blog. Collega's vroegen mij in de dagen ervoor hoe dat bloggen eigenlijk was begonnen. Nu ja goed beschouw heeft niemand mij dat gevraagd, maar ik was er zelf wel nieuwsgierig naar. Licht melancholisch – want dat wordt je dan - ben ik mijn blogarchief ingedoken. En het is ooit begonnen als online voorzetting van het weekbericht dat we maakten toen ik nog aan waterkwaliteit bij DGW werkte. En zeker toen ik in Australië ging werken bij de Murray Darling River Basin Authority vanaf sept 2010 nam het een vlucht. Dat was een apart blogkanaal en die heb ik dan ook niet meegerekend in de telling.  In 2013 ben ik met het huidige blog kanaal begonnen en dat is tot nu toe in het totaal 126000 keer gelezen. Waarvan ik vermoed een niet onaanzienlijk deel door bots. Nou moet ik ook zeggen het gaat me ook niet echt om lezersaantallen. Hoewel een aantal blogs is flink gelezen en mijzelf zijn er ook wel een aantal bijgebleven. Overigens gebruik ik mijn blog ook vooral als persoonlijke kennisbank; er zit best een goede zoekfunctie in en dat zoeken gaat me beter af dan bijvoorbeeld in ons gebruik van ons archiefsysteem.  Hoe dan ook op 13 augustus  bood ik onze Secretaris-Generaal Jan Hendrik mijn 1000ste blog aan (die over de reboundeffecten). Jan Hendrik had weer een prachtige toespraak (hoe doet die dat toch?) over de kwetsbare kant van bloggen en dat vrijheid in het hoofd zit met verwijzing naar kampoverlevende Primo Levi. Echt een feestje.

Gezien (twee keer): documentaire The System

Hartverwarmend en deprimerend tegelijkertijd is de documentaire The System waarin drie activisten twee jaar lang gevolgd worden door filmmaker Joris Postema. Bij de activisten gaan het naast Pippi van Ommen (Extinction Rebellion) en de Duitse Tadzio Müller (anti-bruinkool en later anti-AfD) om onze eigenste oud-watergezant Henk Ovink (pro-internationale wateragenda). Henk werkt dan weliswaar binnen het systeem, maar in het slotgesprek van de film blijkt hij er toch gewoon helemaal bij te horen. Alle drie worden ze bikkelhard geconfronteerd met de helaasheid der dingen. Grif geven ze dan ook toe dat ze tijdens de opnameperiode van twee jaar tijd geen meter zijn opgeschoten met het bewerkstelligen van structurele verandering. De wegblokkades van Extinction Rebellion moeten het tegenwoordig bijna zonder deelnemers stellen en slagen er maar niet goed in ‘ons tot de emotionele arbeid aan te zetten om zelf vast te stellen hoe donker de toekomst is’ of ‘ons echt te confronteren met een toekomst die we willen negeren’. Het dorpje Lützerath is inmiddels met bruinkool en al afgegraven en van alle plechtig uitgesproken pledges op de slotbijeenkomst van de VN waterconferentie in 2023 (de eerste in 46 jaar) is helemaal niets terecht gekomen. Toch gaan ze alle drie met wanhopig optimisme door. Henk blijft de wereld over vliegen om mensen bij elkaar te brengen en Tadzio stort zich nu op het antifacisme. Pippi heeft even getwijfeld over geweld (zie over deze route mijn blog) maar verkiest - gelukkig maar - tegenwoordig het gesprek buiten haar bubbel. Tadzio blijkt de filosoof van het stel, de citaten hierboven zijn dan ook vrij naar hem.  Hij omschrijft het fossiele kapitalisme dan ook als de perfecte vijand met 'a placeless center". Alle drie geloven ze inmiddels dat de klimaatcatastrofe onafwendbaar is en dat alle ook maar enigszins winstgevend te delven fossiele brandstoffen opgebruikt gaan worden. Het huidig politiek tijdsgewricht omschrijft hij als 'the coming-out of the asshole society'.  Als kijker blijf je dan ook achter met een mengsel van bewondering en ontgoocheling. Desalniettemin het bekijken zeker waard. Hij draait nog in filmhuizen en is ook pay per view te bekijken (zie link).

Geslaagde workshop over het voorkomen van reboundeffecten

Een prachtige online workshop van de Technische Universiteit van Denemarken (DTU) bijgewoond over  het tegen gaan van reboundeffecten bij beleid. Dankzij Lisanne - die dit mogelijk heeft gemaakt - weer een hoop bijgeleerd over reboundeffecten. En niet alleen ik want de opkomst was aanzienlijk te noemen. In de figuur hieronder wordt het nog eens uitgelegd.  En het is allemaal niet zo mooi want een reviewpaper van de DTU laat zien dat gemiddeld 47% van de beleidseffecten weer verloren gaat door de rebound. In opdracht van de EU ontwikkelt de DTU nu een tool om beleidsvoornemens aan de voorkant te behoeden voor de rebound. Uiteindelijk komt dit natuurlijk in het beleidskompas, maar eerst gaat goed geoefend worden met de betaversie van de tool en pilotprojecten. IenW-DLCE mag er één aanleveren. Dat is natuurlijk een buitenkans die we niet moeten laten lopen. Ondertussen ligt bij het praten over reboundeffecten de spraakverwarring constant op de loer, dat maakt het project ook al duidelijk in de introductie van hun onderzoekspaper (zie link). Dus mijn goede voornemen is eerst dat paper is goed lezen en de strak vormgegeven kennisbank (zie link) van het project en pas daarna een beeld te vormen van hoe verder. Dat gezegd hebbende....ik kon niet nalaten in de vergaderchat alvast een hypothese neer te leggen: we gaan het pas oplossen als we de CO2 (+ materialen) taxideeën van Paul Schenderling (zie link) overnemen als onderlegger van ons economisch systeem. Maar goed ik laat mij graag van het tegendeel overtuigen. Zo ben ik dan ook wel weer. 

   

BIT directeurenoverleg: De beleidsmedewerker als bottle neck

Afgelopen woensdag hadden we een mooi optreden van de TuD in het BIT directeurenoverleg. Kai Bellmann en Lisa Scholten presenteerden over hun onderzoek (samen met Gerdien de Vries) naar met gemeentelijke beleidsambtenaren  en de remmende (psychologische) factoren voor het nemen van klimaatadaptieve maatregelen. Op basis van 32 diepte-interviews en een workshop is een behavioural system map gemaakt met daarin negen relevante belemmerende factoren en drie regelknoppen om tot een oplossing te komen (zie illustraties). Kai ging wat uitgebreider in op drie van de belemmerende factoren:

• Gemeenteambtenaren zijn afhankelijk van bij andere gemeentes succesvol toegepaste klimaatadaptieve projecten om de eigen gemeente aan de slag te krijgen;
• Succes is een hoge mate afhankelijk van welke ambtenaar toevallig werkt aan klimaatadaptatie en of die bereid is verder dan haar/zijn functie-omschrijving te kijken;
• En mijn favoriet - mensen bij de Provincie en rijksoverheid overschatten de mate waarin gemeenteambtenaren contacten met burgers hebben. De contacten die er zijn, zijn veelal alleen met klagende burgers. 

Wat de onderzoekers betreft komt hier ook handelingsperspectief voor IenW uit voort. Naast het bieden van duidelijkheid aan gemeenten over hun verwachtte rol en het stuur geven op hoe om te gaan met (schijnbaar) conflicterende doelen (betaalbare woningbouw versus klimaatadaptatie), gaat het dan om: verzamel  best practices van klimaatadaptieve maatregelen en waar en hoe die toe passen, stimuleer het verzamelen van informatie door gemeenten en koester het mainstream van klimaatadaptieve maatregelen. Veel preciezer en uitgebreider staat het in het paper zelf (zie link, en de tweede vervolgstudie is onderweg). 

 

ASA summerschool Duurzame ICT

Iris heeft in de eindsprint van haar traineeperiode een prachtige sessie georganiseerd over Duurzame ICT. Met collega's van RWS, Duurzaam IenW, Erasmus Universiteit en natuurlijk BIT stonden we stil bij de vraag hoe we langer met onze telefoons, ipads en laptops kunnen doen. In tegenstelling tot bijvoorbeeld het opschonen van je harde schijfruimte of je emailarchief ligt het handelingsperspectief bij langer met je spullen doen in mindere mate bij de individuele gebruiker. Dat maakt het lastig om interventies  op betekenisvolle wijze door te voeren. Toch kozen we langer gebruik omdat hier gewoon de meeste milieu- en klimaatwinst is te halen. In de literatuur vond Iris namelijk 'all studies come to the common conclusion that the dominant life cycle phase is the production phase. For this reason, extending the service life of the devices and thus decreasing the need for new devices is most relevant for the reduction of environmental impacts of devices'. Na een introducerend presentatie van Iris op het dossier en de werkvorm zijn we in twee groepen aan de slag gegaan met het maken van behavioural system maps. Die maakten inzichtelijk dat de grootste regelknoppen zich buiten IenW bevinden, maar daarmee is de kous niet af. Iris heeft nog de rest van de maand om met een briljante aanpak te komen.  

 

Gelezen: Modelling for policy is more than policy modelling door Alexander Melchior

EZ-collega en de inmiddels tot doctor gepromoveerde Alexander Melchior leerde ik een aantal jaren geleden kennen toen hij op zoek was naar samenwerkingsprojecten voor zijn proefschrift. Ik lette even niet op en voor ik het wist was ik de co-begeleider van één van zijn wiskundestagiaires. Een stagiaire die voor mij allerlei onbegrijpelijke Agent Based Modelling-truuken uithaalde rond de adoptie van de elektrische auto. Nu ligt er dan een indrukwekkend proefschrift van Alexander met ook een hoofdstuk over de elektrische auto. Alexander kreeg indertijd de smaak te pakken toen hij mee deed aan een BIT-DOE MEE- workshop met stakeholders rondom dit onderwerp en hij is daar daarna met meer diepgang en aanvullende workshops op doorgegaan. Goed beschouwd heeft hij in zijn proefschrift (zie link)een reeks behavioural system maps gemaakt (ook een hele interessante rondom de toepassing van bestrijdingsmiddelen) al zal hij ze zelf niet zo noemen. De wiskundige toevoeging aan het geheel is de kwantitatieve modelleringskant. Zijn proefschrift laat in mijn woorden zien dat dat deel nu juist wat minder geapprecieerd werd door de beleidscollega’s waar hij mee samenwerkte. Volgens Alexander heeft dat vooral wat te maken met de gebrekkig visualisatie van de modelleringstools, maar voor mij geldt dat ik ook altijd wat ongemakkelijk wordt van de schijnbare nauwkeurigheid van de modeluitkomsten. Hoe dan ook een prachtig proefschrift waarbij de attitudemodellen van de top 10 van relevante actoren rond de elektrische auto heel inzichtelijk en bruikbaar zijn en blijven (Tip: Stef en Kirsten). Als bonus gaat hij in een afsluitend hoofdstuk nog wat in op wat er schort aan de samenwerking tussen wetenschappers en beleidsmakers. Een aantal zaken zijn al vaak genoemd (zie ook blog), nieuw voor mij zijn de volgende twee:

Wetenschappers kunnen nogal eens een negatieve attitude jegens beleidmakers hebben. Althans beleidsmakers percipiëren een vorm van arrogantie en cynisme bij wetenschappers. Ik laat het even aan mijn lezers of en bij wie dit herkend wordt.

Beleid heeft vaak een padafhankelijkheid die kan maken dat beleid niet open kan staan voor een betere oplossing vanuit de wetenschap. Dit zelfs al beleidsmakers ook vinden dat de wetenschap een betere oplossing aandraagt.  

Drones en waterkwaliteit

Van de week samen met Guus een mooi gesprek begeleid tussen collega's van DGWB en DGLM. Dat zat zo: met Groeifondsmiddelen is de zogenoemde Droneboost gelanceerd om het verdienvermogen rond om drones te vergroten rondom een aantal use cases. Eén van de cases betreft landbouwkundige toepassingen van drones. Dan gaat het over zaken als het opsporen van plantenziektes, precisiebemesting en inzaaien. Dat geeft - in ieder geval tot op heden - geen vermoeden van het risico op negatieve bijwerkingen. Bij een andere landbouwkundige toepassing - het toedienen van bestrijdingsmiddelen vanuit drones - liggen de negatieve bijwerkingen vanuit het Beleidskompas duidelijk wel op de loer. Bij DGWB zijn ze zich dan ook een spreekwoordelijk hoedje geschrokken van de Droneboost. Daar wordt met alle macht aan het halen van de Kaderrichtlijn water-doelen gewerkt en dan kan je de mogelijke extra emissies naar de sloot door de extra verwaaiing van bestrijdingsmiddelen bij toediening vanuit een drone, missen als de kiespijn die ik van de week had. Deskundigen van de WUR stellen vast dat drones nu nog zeker zo'n vierkeer zoveel verwaaiing op leveren als een klassieke veldspuit. Maar naast deze risicokant is er duidelijk ook een echte kansenkant voor de drone. Zo is het met drones makkelijk en efficient te organiseren maar één of beperkt aantal aangetaste planten met bestrijdingsmiddelen te bespuiten in plaats van het hele perceel. Ook kan je met drones zogenoemde vanggewassen in zaaien of biologische bestrijders met drones precies op de juiste plek loslaten. Zoals vaak werkte ook dit gesprek uitermate begripverhogend en gaan de collega's vanaf nu aan joint fact finding doen om de risico's te minimaliseren en de kansen te maximaliseren.  

    

Gelezen: "Eigen planeet eerst" van Roxane van Iperen

Achteraf gezien hadden we er als Pinguin Fred goed aan gedaan dit boek uit te kiezen voor het leesthema democratie. Misschien hebben we de ondertitel eerder over het hoofd gezien, die luidt "Waarom democratie geen antwoord heeft op het grootste vraagstuk van deze tijd". In ieder geval is het boek van Roxane een stuk urgenter dan dat van Hans Hagen (zie ook blog). Op zoek naar een antwoord op de vraag hoe uit de welvaartsparadox los te komen. Waarbij de welvaartsparadox dan staat voor een systeem dat de mensheid op de korte termijn naar hoger welvaart leidde, maar op de lange termijn naar zelfdestructie. Roxane verzet zich daarbij hevig tegen het belang dat aan individuele verantwoordelijkheid wordt toegekend. Zie hier voor ook mijn eerdere blogs over Een beter milieu, begint niet bij jezelf (link) en de blog over systeem en individuele maatregelen (link). Zij introduceert als metafoor de caviabak uit de Wie-kent-kwis van Fred Oster (voor de latere geboortejaren zie foto en link). Wat deprimerende maar prachtig beschreven bevindingen van Roxane soms wat lichter, soms wat zwaarder geparafraseerd op een rijtje: 

• Het zijn de schotten in de caviabak daar neer gezet en soms verschoven door politiek en bedrijfsleven die de route bepalen. Een route die veelal leidt naar de ongezondste of minst duurzame keuze. Dit terwijl de illusie bestaat van individuele maakbaarheid: dat iedereen zijn eigen caviarace loopt in een lege bak waarin je eigenhandig en met slim denkwerk je persoonlijke schotten positioneert.
• Om de schotten te verplaatsen zodat mensen en bedrijven richting ander gedrag worden gestuurd, moeten leiders bovendien beslissingen nemen die indruisen tegen het belang van de krachtigste spelers in het veld - en die willen ze te vriend houden. Die krachtige spelers zijn vaak ook niet meer lokaal geworteld: hun bedrijfsactiviteiten waren over de hele wereld verspreid en ze dreigden continu dat ze zouden vertrekken als het 'vestigingsklimaat' niet meer naar hun zin was. 
• "Dezelfde strategie wordt gebruikt in het klimaatdossier: de meest vervuilende industrieën, leven in een globale realiteit zonder binding met de lokale gemeenschap en de gevolgen van hun productieprocessen, gijzelen effectief de publieke zaak en blijven voor échte verandering wijzen naar de zogenaamde macht van de consument."
• "In de globale caviabak zijn de schotten gericht op winstmaximalisatie en vrijheid - daar is geen plaats voor het klimaat. In de lokale caviabak staan de schotten gericht op culturele identiteit en hogere grenzen voor migranten - ook daar is geen plaats voor het klimaat."
• "Tegelijkertijd is burgers als consument het gevoel gegeven dat zij handelingsperspectief hebben. Maar in de praktijk blijkt dat nauwelijks verandering teweeg te brengen en dat zorgt voor verwarring en frustratie....(zie ook blog over klimaatverlamming) ....Waarom werken de democratische instrumenten niet waarvan we altijd hebben gedacht dat ze superieur waren, dat ze in iedere situatie en voor iedereen werkten?"

BINNL sessie: maatregelen richten op het individu of juist op het systeem?

Om maar vast als anticlimax met het antwoord op de vraag uit de titel te komen: "de keuze is situationeel en beide type maatregelen combineren (op individu én systeem gericht) is vaak een goed idee. Maar dat neemt niet weg dat we daar met een dikke 100 mensen tijdens een BINNL-sessie een echt goed gesprek over gevoerd hebben. En dat niet alleen, we hebben ook nog met drie casussen geoefend om voor iedere casus tot een optimale interventiemix te komen  (gokverslaving, duurzame mobiliteit en circulaire economie) . De aanleiding van dit alles is dat in 2022 Nick Chater en George Loewenstein de wereld van de gedragologie op deden schrikken met een artikel vol zelfkritiek (zie link). Hun boodschap veel te kort samengevat luidt: de focus op individuele gedragsmaatregelen leidt nodeloos af van de broodnodige systeemverandering. Veel gedragologen geven ze inmiddels in enige tot flinke mate gelijk. Al wisten we ook voor het verschijnen van hun artikel al goed dat je interventies vooral slim moet combineren (denk ook aan wortel- en stokmaatregelen) . Mooi aan het artikel van Chater en Loewenstein is dat nog eens overtuigend wordt onderstreept dat systeemmaatregelen de status quo uitdagen en alleen daarom al weerstand oproepen; niet alleen bij de gevestigde belangen, maar bij iedereen die hekel aan veranderen heeft. Maar het artikel laat ook zien dat we ons veel makkelijker aanpassen dan we zelf denken. Inzet van gedragologie kan verder helpen de steun voor systeemmaatregelen te vergroten en bovenal tot een beter beleidsontwerp leiden, bijvoorbeeld met de ondanks gepresenteerde nieuwe doenvermogentoets dei juist hiervoor bedoeld is (zie link).

 

ASA masterclass: De kracht van verbeelding

Tijdens de ASA-masterclass ook een zeer inspirerende bijdrage van sociaal designer Fides Lapidaire (Twijnstra en Gudde). Fides daagde het publiek  - in lijn met de aanpak van bijvoorbeeld ook Maarten Hajer (zie blog) -uit om zich open te stellen voor verbeelding en om ook eens wat uitgezoomd naar de vanzelfsprekendheden van ons drinkwatersysteem te kijken. Zo is de afstand tussen kraan en afvoerputje zo kort dat de tijd tussen dat drinkwater van essentiële levensbehoefte in afvalwater transformeert 0,1 seconde bedraagt. Laat dat eens op je inwerken. Fides wees ons ook overtuigend op de paradox van dat enerzijds het hele drinkwatersysteem en de bijbehorende taligheid gestoeld is op het aanbieden van overvloed en dat anderzijds de drinkwatergebruiker wordt aangemoedigd drinkwater te besparen. Net als Lenneke Kuijer (zie blog) richt zij zich dan ook meer op de grotere (systeem)ingrepen dan op bijvoorbeeld alleen korter of minder vaak douchen. Een het mooie toeval wil dat onze nieuwe BIT-trainee die in september begint ook een sociaal designer is en nu al overloopt van mooie ideeën waar veel mensen zenuwachtig van gaan worden. Ik kan niet wachten. 

ASA Masterclass: Verrassend actueel

Dit weekend stond er een mooi interview met Fatih Birol, de directeur van het Internationaal Energie Agentschap, in de Volkskrant (zie link). Een inspirerende man die een hoop voor elkaar krijgt, maar misschien een wat te positief beeld heeft van hoe goed zijn organisatie de ontwikkelingen tijdig en correct aan ziet komen. Dat doorziet de interviewer voor het thema netcongestie (daar heeft de IEA ook pas in 2023 voor het eerst over gepubliceerd). Tijdens de ASA-masterclass liet voormalig strategie directeur van de Gasunie aan de hand van plaatje van Auke Hoekstra zien dat de IEA ook niet echt uitblinkt in het voorspellen van de groei in wereldwijde capaciteit van zonnepanelen. Nu zit Auke hier zelf helemaal niet cynisch of revanchistisch in, maar laat ikzelf  dan aangeven dat er toch weinig sprake van lerend vermogen lijkt te zijn bij de IEA als je 13 projecties op rij voorspelt dat de groei van zonnepanelen stagneert. Auke heeft een overtuigende duik in de sociale-psychologie genomen om dit fenomeen wat te verklaren (zie tweede figuur, zie ook link).  De IEA zelf verklaart dit wat minder sportief door aan te geven dat de projecties niet als projecties gezien moeten worden. Best bijzonder.  

BIT bühne over verantwoordelijkheid ….en over klimaatverlamming

Van de week weer eens een live BIT bühne met deze keer twee sprekers: Felice van Nunspeet (UU) en Marieke Vermeulen (UU/SCP) over het toedelen en omarmen (of juist niet) van verantwoordelijkheid.Dit leverde een paar mooie inzichten op bijvoorbeeld over mensbeelden en klimaat:

• Mensen vinden klimaat overwegend belangrijk. Dat hoef je niet te blijven benadrukken. Net als bij de fietshelm gaat bangmakerij (fear appeal) dus niet helpen;
• Mensen hebben zelf-overstijgende (morele) waarden maar denken daar bewust niet over na;
• Mensen hebben vaak geen goed idee van welk klmaatvriendelijk gedrag echt impact heeft en welk gedrag niet verder komt dan klein bier (zie ook blog over eerdere BIT bühne met Heather Truelove en blog over CO2 voetafdrukcaluclator van Milieucentraal).

Marieke verwees in haar verhaal naar de recent verschenen inmiddels al weer vijfde versie van het enquete-onderzoek duurzaam denken, is nog niet duurzaam doen (zie link en zie ook mijn blog over een eerdere editie). Nogal schokkend is dat het klimaatbesef (en klimaatvriendelijk gedrag) onder jongeren nogal is gedaald. In het duidingsdeel van het onderzoek wijten de onderzoekers dit aan klimaatverlamming. Jongeren voelen zich meegetrokken in een cultuur gericht op overconsumptie waarin nieuwe producten en trends continu worden aangeprezen. En met de Klimaatdraken (zie link) van Robert Gifford in gedacht leidt dit tot voornoemde klimaatverlamming. Om hieruit te kunnen komen voelen jongeren behoefte - aldus de auteurs - aan overheidsbeleid gericht op betaalbare en eerlijke duurzame keuzes, al vrezen zij dat zulk strenger beleid weerstand op zal roepen. Laten we de partijprogramma’s voor de verkiezingen even afwachten om te bezien welke partijen de handschoen hebben opgepakt. 

AI-training voor beleid en gedrag

Na een zeer gedegen voorbereiding was het maandag dan zover voor Frances om te schitteren als AI-instructeur. Het rijksbeleid in zake AI is vooralsnog te karakteriseren als ‘meestribbelen’. Maar een snelle rondgang leert, dat vooral jonge ambtenaren zich daar weinig aan gelegen laten. Dan maar beter leren hoe je slim, veilig en verantwoord met AI om gaat was mijn gedachte aan het begin van Frances’ stage. De training zelf was uitermate professioneel en praktijkgericht  en werd ook nog eens ondersteund door twee zeer strakke cursus-hand-outs. Een kleine selectie van mijn persoonlijke mee-naar-huis-neem-boodschappen:

• AI doet het steeds beter. Terecht kritiekpunten van misschien een jaar gelden (zoals bijvoorbeeld verwijzen naar fopbronnen) zijn veelal achterhaald.
• Veiligheid betekent vooral dat je alleen openbaar toegankelijke  documenten moet  uploaden. Met het formuleren van je opdracht aan AI (je prompt) geef je weliswaar aan waar je in geïnteresseerd bent, maar dat doe je met een klassieke internetzoekopdracht net zo goed;
• Betrouwbaarheid betekent vooral de AI-resultaten kritisch beschouwen en ook fact checken als je ze gaat gebruiken voor toepassingen die er toe doen. In tegenstelling tot veiligheid zie ik dit wel als een wat lastig te tackelen valkuil. Je wordt snel lui van AI en het is niet altijd klip en klaar hoe de kritische beschouwing slim vorm te geven.
• Ik ga de aangeleerde programma’s ChatGPT en NotebookLM zeker gebruiken. Sterker nog. Dat heb ik al gedaan.
• Het meest was ik onder indruk van dat je van NotebookLM met een druk op de knop een zeer natuurlijk klinkende podcast of een mindmap van een onderzoeksrapport kan laten maken. Zo heb ik van een KiM-rapport over de kansen van internationaal busvervoer een enerverende podcast gemaakt. 

ChangeAble: Aftrap project Nationale Wetenschapsagenda Klimaat en Gedrag

Het heeft even geduurd maar nu is het project ChangeAble (zie link) toch echt van start gegaan. Naast IenW doen mee EZK/KGG, LVVN, VRO en FIN. Nu goed dat zijn dan met NWO de betalende partijen, maar de echte kracht zit natuurlijk in een briljant onderzoeksteam onder leiding van Heleen de Coninck (TUE), met verder oa Reint Jan Renes (HvA), Willen Jan Bolderdijk (UvA), Edith Smit (UvA), Ellen van der Werff (RUG) en Geerte Paradies (TNO). Voor IenW wordt gedragsonderzoek gedaan naar de circulaire economie en dan met name naar de samenhang tussen maatregelen die zich op het individu richten en maatregelen die zich op het systeem richten. Ook wordt bekeken (spannend!) hoe wij binnen IenW gebruik maken van gedragskennis door de verschillende ambtelijke lagen heen tot en met de politieke leiding. Heel mooi allemaal en dat vijf jaar lang. Zelf ben ik tot voorzitter van de begeleidingscommissie gebombardeerd. Dat heb ik nog nooit gedaan, dus dat gaat vast lukken. 

Een minder doordachte moonshot

Mijn e-reader heeft kuren. Ik kan er geen nieuwe boeken meer opzetten, dus moest ik mij op mijn vakantie behelpen met boeken die ik eerder wat terzijde had geschoven. Zo heb The Emperor of all Maladies. A biography of cancer (2013) gelezen. Niet echte een strandboek, maar toch heel interessant. Auteur Siddhartha Mukherjee zelf oncoloog beschrijft in deze geschiedenis van kanker, de zienswijzen, behandelingen en onderzoek door de eeuwen heen. Fascinerend en ook wel bescheidenmakend in het besef dat we eigenlijk nog niet zo heel veel zijn opgeschoten. De verbetering die er is (dalende mortaliteit) zit voor het grootste deel in preventie en screening. In behandeling worden we misschien ook wel wat beter, maar die blijft - een aantal specifieke kankersoorten uitgezonderd - best achter. Over behandeling gesproken… niet verbazingwekkend werd al lang voordat Mazzucato dit idee omarmde, bedacht dat het succes van de maanlanding op andere grote maatschappelijke uitdagingen moest worden nagedaan met een moonshot-aanpak. Meteen na de maandlanding werd in de USA een lobby gestart om de moonshot Cure for Cancer te financieren en toenmalig President Nixon was snel overtuigd hier een heleboel geld in te stoppen. Het boek lezende blijkt dat dit niet de best doordachte moonshot was. Er is heel veel geld en onderzoekstijd gestopt in chemotherapie-trials met weinig resultaat, omdat er nauwelijks inzicht was in biologische mechanismes rond het ontstaan, het groeien (inclusief bloedvatvorming in gezwellen) en het uitzaaien van kanker. Er was sprake van heel veel haast en ongeduld. Dat maakte dat er veel naar medicijnen is gezocht, maar dat er in die jaren maar nauwelijks fundamenteel onderzoek naar kanker werd gedaan. Ook toen werd hier al voor gewaarschuwd (bijvoorbeeld door Watson die in de jaren 50 de dubbel helix structuur van DNA mede had ontdekt), maar tevergeefs. Een wijze les voor als we met een volgende  moonshot aan de gang gaan.  

Pinguïn Fred leest Democratie voor iedereen van Hans Hagen

Toen we als Pinguïn Fred dit boek uitkozen was er nog geen sprake van een gevallen kabinet en nieuwe verkiezingen. Een vooruitziende blik of niet - wie zal het zeggen. Maar het is - nu blijkt in ieder geval -  een goed getimed keuze gebleken. In dit boek behandelt auteur Hans Hagen een aantal eerdere adviezen die tot doelen hadden tot een oprechter stelsel van vertegenwoordiging te komen. Zo gaat hij oa in op ideeën van Maurice de Hondt, de beide Vlamingen Thomas Decreus en David van Reybrouck (zie ook mijn eerdere blog over zijn boek link), de jeugdige en toch wel geniaal te noemen Dilara Bilgiç en de Staatscommissie Parlementair Stelsel. Om daarna met het beste voorstel te komen…..juist ja…het zijne. Er vallen een paar dingen op aan het boek. Ik noem er twee: (1) de relatie tussen vermeende problematiek en waarom de aangedragen oplossing nu precies de beste oplossing is voor de beschreven problemen blijft wat ongewis. Hoe we een nieuwe toeslagenaffaire moeten voorkomen met een nieuw kiesstelsel wordt mij bijvoorbeeld helemaal niet duidelijk. Binnen het BIT zouden we dat jumping to solutions noemen; (2) er wordt wel verwezen naar internationale indexen die iets zeggen over hoe NL het doet tov andere landen. Maar de door Hans aangedragen oplossingen worden niet beoordeeld op hoe NL daarmee beter gaat scoren op zo’n index. Eerder schreef ik over de Electoral Integrity Index met daarin hele duidelijke verbeterpunten voor de organisatie van  NL -verkiezingen (zie link) maar met die verbeterpunten doet Hans niets in zijn voorstellen. Verleidelijk en creatief aan het voorstel van Hans Hagen vind ik dan weer wel het idee om de kiesdeler te berekenen aan de hand van alle stemgerechtigden en onbezette kamerzetels als gevolg van niet-stemmers te verloten. Ik zou me inderdaad voor kunnen stellen dat politieke partijen dan nog wat beter hun best gaan doen het gat met het electoraat te verkleinen. De andere onderdelen van zijn voorstel (bindend correctief referendum, gekozen premier, verplicht format van het partijprogramma enz) spreken mij dan weer een stuk minder aan. Over het referendum schreef Van Reybrouck al mensen daarin aangeven wat ze denken als ze niet denken. Niet doen dus, maar in plaats daarvan een burgerforum zodat je er achter komt wat mensen vinden als ze wel hebben kunnen nadenken. Drie ballen.

Pinguïn Fred leest De Nieuwe Minderheid

Het boek, of eigenlijk meer het onderzoeksrapport De Nieuwe Minderheid - over mensen zonder migratieachtergrond in de superdiverse stad - beschrijft de uitkomsten van een groot Europees onderzoeksproject genaamd Becoming a Minority. Meer dan drieduizend mensen zonder migratieachtergrond zijn hierbij geënquêteerd en geïnterviewd. Deze mensen komen uit zes grote Europese steden waarin zij een minderheid vormen namelijk Amsterdam, Rotterdam. Antwerpen, Malmö, Hamburg en Wenen. De portee van het boek is dat er in de superdiverse stad niet langer sprake kan zijn van integratie in de zin van aanpassing van de nieuwkomer aan de dominante cultuur, maar dat ook de mensen zonder migratieachtergrond het vermogen moeten ontwikkelen om plezierig samen te leven met mensen die van ze verschillen. Vriendschappen ontwikkelen over etnische scheidslijnen heen is daarbij een succesfactor. Een paradoxaal te noemen grote groep respondenten heeft enerzijds een negatief oordeel over diversiteit en anderzijds een positief oordeel over het samenleven met hun buitenlandse buurtgenoten. Zelf behoor ik tot een andere paradoxale groep; hoogopgeleiden met enerzijds een positieve blik op diversiteit en anderzijds geen of vrijwel geen vrienden met een migratieachtergrond. Dat heet met een mooi woord hunkering down het terugtrekken in je 'witte bubbel' en dat wordt dan deels veroorzaakt door belonging uncertainty; de onzekerheid die mensen zonder migratieachtergrond ervaren als ze moeten functioneren in een etnisch diverse context. En dit ondanks dat op mijn basisschool 2/3 van de kinderen Grieks, Turks of Marokkaans was. De auteurs benadrukken tot twee keer toe dat hun vraagstelling niet van normatieve aard is maar juist empirisch. Daar denken vele mensen vast anders over. Maar goed ondanks dat de wokerigheid wel erg van de pagina's afdruipt, voel ik me positief uitgedaagd - zij het zonder handelingsperspectief - en geef ik dit boek drie ballen. 

 

 

Getraind door onze Engelse collega's van BIT UK

Geïnspireerd door een blog van onze Engelse - inmiddels commerciële - evenknie BIT-UK (zie link) hebben we als BIT een training system mapping ingekocht en daarbij ook onze bij het Klimaatplan betrokken collega's van DGMI, DGMO, DGLM, RWS, KGG, EZK, VRO, LVVN, FIN en PBL uitgenodigd. O ja en ook wetenschappers van het NWA project klimaat en gedrag waren van de partij. Het idee bij system mapping is dat je individuele gedragsverandering vanuit de complexiteit van het hele gedragsbeïnvloedende systeem gaat beschouwen. Geen nieuwe gedachte, maar deze keer juist wel voorzien van een praktische manier om tot handelingsperspectief te komen. Tijdens de training hebben we in groepjes geoefend met zes van de tien doelgedragingen uit het Klimaatplan. Al tekenend in Miro hadden we zo in een klein half uurtje al best wel overtuigende - maar niet volledige - systeemkaarten bij elkaar geknutseld (zie figuur). Vervolgens gingen we in de systeemkaarten op zoek naar zogenoemde leverage points daar binnen. Dat zijn de knoppen die er echt toe doen om het systeem te beïnvloeden. Voor het doelgedrag 'minder verre vliegreizen maken' komen we er zeker niet alleen met een vliegtaks. Het gaat bij leverage points dan bijvoorbeeld ook om het belang van een reclameverbod op vliegreizen; reclame vergroot de reislust (bij mij wel in ieder geval) en draagt bij aan de overtuiging dat recht op verre vliegreizen onderdeel uitmaken van de kwaliteit van leven. Het nieuwe boek van Roxane van Iperen wijst ook op het dominante belang van systeemfactoren al noemt zij het de schotten in de caviabak van Fred Oster (zie link). Ook mooi uitgewerkt staat dit in Een beter milieu begint niet bij jezelf (zie blog).

  

Projectevaluatie Circulaire Plastic Norm

Mooie gedachte dat het projectteam dat twee jaar aan de - inmiddels gestrande - circulaire plastic norm  heeft gewerkt, lerend wilde terugkijken. Vrijdag was het zover en een flinke groep collega's van (natuurlijk) IenW-DGMI maar ook KGG, NEA, RVO, RWS en HBJZ kwam mee doen. Nu moet ik het verslag nog afronden en is er natuurlijk ook sprake van een zekere mate van vertrouwelijkheid ....maar ik kan natuurlijk al wel een tipje van de sluier oplichten. Een mooi uitpakkend onderdeel was bijvoorbeeld het aan het begin actief ruimte bieden aan chagrijn. Natuurlijk is er bovenal sprake van ambtelijke loyaliteit bij de politieke keuze de stekker uit het wetstraject te trekken. Tegelijkertijd geldt dat twee jaar aan een project werken dat de eindstreep niet haalt, ook een flinke dosis chagrijn oplevert. En dat chagrijn moet eruit. Hiertoe schreven alle deelnemers een frustratie die ze achter zich wilde laten op een wit vel papier, om daar vervolgen een prop van te maken en deze één voor één met of zonder proclamatie in het (virtuele) kampvuur te gooien (sorry Zzinn :-). Alleen al het geluid van kreukelend en top-prop-wordend papier bood de nodige catharsis. Daarna deden we na een kleine geschiedenis van het project een evaluatierotonde langs de thema's 'samenwerking in het projectteam', 'het stakeholdermanagement' en de 'spanning tussen politieke opdracht en voortschrijdend inhoudelijk inzicht'. Hier kwamen bruikbare lessen uit die de deelnemers als van zelf meenemen naar een volgend traject. Dat lukt dus sowieso. Hoe je de meer generieke lessen breder binnen de deelnemende organisaties kunt gebruiken. Tja daar moet ik nog eens even goed het hoofd over breken.