Circulair gedrag in de toekomst

BIT IenW gedragsteam is samen met Future Consult een traject gestart om het toekomstige circulaire gedrag in beeld te brengen dat nodig is om de doelen van 2030 en 2050 te halen. En een belangrijk onderdeel daarbij is vanzelfsprekend hoe dat gedrag dan ook daadwerkelijk op te laten treden.  Dit doen we natuurlijk met nauwe betrokkenheid van niet alleen de CE-collega's maar ook met heuse denktankleden vanuit PBL, SCP, WUR, TNO, UFS, EZK en ASA (je begrijpt alleen organisaties met drieletterige afkortingen zijn gevraagd). Een mooi artikel om eens even in dit onderwerp te duiken is dat van Welch en collega's  (met dank aan PBL-collega Julia Koch). Tja  wat leren we daar zo al uit?:

• In het circulaire denken wordt weinig nagedacht over de gebruiksfase van een product.
• De consument wordt als snel gezien als een karikatuur van de immer rationele homo economicus  waarbij impliciet een hoge motivatie wordt verondersteld voor een radicale verandering van circulaire normen en consumptiegewoonten. 
• Dit terwijl de route naar de circulaire economie volgens de auteurs niet zo zeer gezien zou moeten worden als die van een bewuste individuele verandering van consumptie, maar als het beïnvloeden of zelfs transformeren van onderling gerelateerde sociale praktijken die zich beter laten beschrijven als onbewuste, gewoonte groepsgedrag. Denk bijvoorbeeld aan de social practice 'eten' en relatie met de tijd en de plek van de social practice 'werken'. Ook al zal je de deze woorden niet gebruiken, het is vast niet lastig voor te stellen dat corona-thuiswerken niet alleen je manier van werken, maar ook je eten heeft beïnvloed. 

Makkelijker wordt het hier natuurlijk allemaal niet van, maar menselijke natuurgetrouwer wel. De auteurs zoeken een oplossing in het beter doorgronden van modellen voor collaboratieve consumptie (vb deelauto met de buurt) en product service systems (vb MaaS). Maar dat gaat niet zo maar. Daar voor moeten normen en consumptiepatronen op de schop met oog voor de sterk verschillende waardesystemen die ideële initiateven en business modellen (AirBnB) kunnen hebben.  

Kortom er is nog even wat te doen, maar mijn kennismaking met dit vakgebied ruim vier jaar geleden in Cork leidt nu dan toch nog tot een vervolg. 

Vaart maken met de brede welvaart

Een paar jaar geleden hadden we een prachtige KIS-masterclass van Bas van Bavel met een dito discussie over of je nu voor één indicator zou moeten gaan die het BBP kan vervangen of juist voor een dashboard van indicatoren. Oud-KiM directeur George Gelauff was het hierover zeer beschaafd niet eens met Bas van Bavel, maar het bleef onbeslist en dat is het eigenlijk nog steeds. Vandaar dat ik het ook al snel eens ben met Rutger Hoekstra als hij in ESB (met dank aan Onno voor het doorsturen!) stelt dat de discussie rond brede welvaart een beetje in een impasse is geraakt. Hij stelt zeven stappen voor om brede welvaart volwaardig in de beleidscyclus te krijgen om zo ook uit die impasse te komen:

1. Creëer een systeem van welvaartrekeningen: Het is niet mogelijk om een model voor brede welvaart te bouwen zonder een rekeningenstelsel als basis te nemen. Gelukkig zijn onderzoekers waaronder Hoekstra hier al druk mee bezig geweest;
2. Publiceer sneller en frequenter: De Monitor Brede Welvaart gaat over getallen van het jaar ervoor en voor sommige indicatoren twee jaar ervoor. Brede welvaart dient niet als oud nieuws te worden gezien.
3. Denk na over wegingsfactoren: Masterclass revisited. Hoekstra gaat er tussen in zitten en stelt een kleine set van imperfect gewogen indexen voor gebaseerd op economische theorieën (zoals die over de discontovoet van Krznaric). Zo kom je én tegemoet aan de roep om integratie én je houdt een breder beeld op samenleving en planeet.
4. Creëer modellen voor brede welvaart: voor Prinsjesdag, begrotingssystematiek of het doorrekenen van verkiezingsprogramma's. De planbureau schijnen dit over vijf jaar af te willen hebben, maar Hoekstra vindt dit te lang duren.
5. Ondersteun internationale harmonisatie
6. Deel kennis met andere pionierslanden: Klinkt sowieso al een stuk bescheidener dan koplopers, dus die punten zijn binnen. Naast het al door mij veelvuldig aangehaalde Nieuw Zeeland gaat het hier om Schotland, Wales, IJsland en Finland. Zonder andere nationaliteiten te kort te willen doen....dit moeten bijna wel zeker gezellige besprekingen worden! Dus ik zeg: "Lid worden".  
7. Creëer draagvlak  

  

20 september terug naar kantoor? - niet te vaak maar ook niet te weinig

Het zou zomaar kunnen dat we na 20 september weer volop naar kantoor komen. Dat betekent dat individuele collega's en teams nog een maand hebben om zich voor te bereiden op het hybride werken. 

Sommige dingen moet je nu bedenken maar kunnen later nog worden bijgesteld (weekindeling kantoor / thuis passend bij jouw best werkende modus, teamontmoetingsfrequentie op kantoor). 

Andere dingen moet je nu regelen anders lukt het straks niet meer (hybride vergaderfaciliteiten en tijdig positieve leerervaringen op kunnen doen met hybride vergaderingen). 

Zeker na een succesvolle oefensetting met de speakerphone voor hybride vergaderen vanaf de laptop op kantoor zit het voor mij op beide fronten wel snor denk ik dan. O ja en ik mik op 50%/50% thuis/kantoor met gebruikmakend van mijn korte reistijd de kantoortijd over drie of vier dagen verdeeld. Maar goed alle andere keuzes zijn natuurlijk ook goed. Hoewel daar zijn de meningen toch wat over verdeeld.  Van de week weer een mooie slow listening podcast over hybride werken beluisterd. Naast bekende en minder bekende inzichten als 'de kantoortuin is niet geschikt om te werken', 'ga je kantoor vooral niet alleen als ontmoetingsplek inrichten' ook kennis gemaakt met het Tribal Leadership Model. Je hebt daarin vijf fasen voor teamcultuur. En het idee is dat als iedereen remote werkt je als team eigenlijk niet goed boven stage 3 uit kan komen. 

     

Klimaatmaatregelen - ongelijkheid en effectiviteit van prijsprikkels

Dit weekend twee interessante stukken in NRC over klimaatmaatregelen en ongelijkheid. In het eerste artikel wordt verwezen naar een TNO rapport over energiearmoede. Auteur Straver geeft aan dat hogere gasprijzen als prijsprikkel voor gedragsverandering niet zo effectief zijn. Voor mensen die genoeg geld hebben maakt een prijsverhoging niet uit en mensen die weinig geld hebben, hebben niet de middelen om te veranderen. Dat lijkt me in het geval van gasprijzen een sterk punt. Voor bijvoorbeeld een vliegtax zou dat anders kunnen liggen, omdat je voor niet-vliegen je huis niet hoeft te isoleren of een warmtepomp hoeft aan te schaffen. Naar vliegen wordt in het tweede artikel van Ben Tiggelaar kort naar verwezen. De 1% zogenoemde polluters elite schijnt verantwoordelijk te zijn voor 50% van de uitstoot in de burgerluchtvaart (The Cambridge Sustainability Commission on Scaling Behaviour Change). Voor Nederland heeft KiM berekend dat 8% van de Nederlanders 40% van de vliegreizen maakt en dat dat met name de wat meer welgestelde Nederlanders zijn. Ook in dit geval zou je kunnen verwachten (of zeker weten) dat een vlakke vliegtax van minder dan 10 euro geen tot nauwelijks effect oplevert. Vandaar dat ze in de UK zijn gaan nadenken over Frequent Flyer Levy een oplopende tax met iedere vlucht die iemand in een jaar maakt. Uit in 2018 uitgevoerde enquête blijkt dat 37% van de respondenten de Frequent Flyer Levy de beste vraag beïnvloedende maatregel vinden (versus 18% accijns op kerosine, 16% beperking aantal vluchten, 12% BTW op tickets). In een uitgebreide modelstudie concluderen de auteurs dat de rijkere medemensen flink minder gaan vliegen van Frequent Flyer Levy en dat  mensen die maar één vlucht per jaar of minder maken dit wel kunnen en blijven doen. Het is natuurlijk een modelstudie en ik weet niet in hoeverre de prijselasticiteit vooraf voldoende betrouwbaar is te voorspellen, maar het lijkt toch zeker de moeite van het doordenken waard. Ook kan je natuurlijk vinden dat je huis verwarmen wat lager in Maslov's pyramide terugkomt dan het maken van een vliegreis.  Dat laat ik even aan de lezer. Als je overigens zeker wil weten dat je maatregel werkt zou je met dalende CO2 plafonds moeten werken of de capaciteit van luchthavens moeten begrenzen. Die laatste optie wordt ook doorgerekend in het rapport, maar lijkt ook weer z'n nadelen te hebben.

 

IPCC - Wordt het tijd voor een herverbouwing?

Excuus ik heb er al eens eerder over geschreven, maar heb het rapport van het Europees Milieuagentschap met de kritische analyse van groene groei nu van kaft tot kaft gelezen. Het was in eerste instantie niet eens het nieuwe IPCC rapport maar een NRC redactioneel commentaar (17 juli) bij het verschijnen van het Europese Fit for Fifty Five-pakket dat me deed terugkeren naar het rapport. In dat NRC commentaar werd namelijk gesteld dat de Europese economie sinds 1990 met 60% is gegroeid terwijl de CO2 emissies in diezelfde periode met 20% waren gekrompen. Dat zou op een absolute ontkoppeling en daarmee groene groei wijzen (in ieder geval voor wat betreft CO2). Dat klinkt natuur beregoed, maar volgens het rapport van het Europees Milieuagentschap is dit te mooi om waar te zijn. Party poopers! Uit hun analyse van meta-analyses (Hoe noem je zo iets eigenlijk?) en de daarvan afgeleide toegankelijke checklist (zie plaatje) wordt duidelijk waar de schoen zoal kan wringen. In het geval van de EU zal bijvoorbeeld een flink deel van de CO2 uitstoot verbonden met onze consumptie buiten de EU hebben plaatsgevonden (territorial versus foodprint).  Ondanks dat zijn dit soort emissiereducties een prestatie van formaat waar je vooral op in moet blijven zetten. De tweede figuur laat zien waarom volgens het rapport dit nooit genoeg kan zijn. Zeker in het zicht van tipping points en hard gelimiteerde CO2-budgetten niet komen zonder direct in te grijpen op problematische vormen van productie en consumptie. Volledig vertrouwen op absolute ontkoppeling wordt in een geciteerd artikel omschreven en door mij vrij vertaald als 'een afleidende fantasie die destructieve groei legitimeert en het demonstreren van succes dan wel de onmogelijkheid daarvan vooruitschuift naar de (liefst verre) toekomst'. Maar goed laat je vooral niet overtuigen door deze veel te gecomprimeerde blog, maar lees het rapport en vorm zelf een oordeel. Probeer dan vooral wel weg te blijven van de ook door mijzelf zo geliefde valkuil van de cognitieve dissonantie. Die ziet er als volgt uit 'de mogelijke gevolgen staan me niet aan' of 'dit is klimaatdrammen' of 'dit is politiek niet haalbaar', dus ben ik sowieso tegen en ga ik voor de zekerheid opzoek naar een onbetekenend detail dat niet klopt'. 

     

Watertoets voor de wereld

Niet alleen in Limburg, België en Duitsland maar wereldwijd op heel veel plekken vinden overstromingen plaats en dat in toenemende mate. Daar wordt natuurlijk enorm aan gemodelleerd maar onderzoeker Beth Tellman heeft het eens anders aangepakt door satellietdata te gebruiken (tot 18 jaar terug, twee foto's per dag) en vond zo ruim 900 overstromingen. Nu weet ze dat dat een enorme onderschatting is maar belangrijker voor haar punt is dat ze uitgedokterd heeft dat in die overstroomde gebieden de afgelopen jaren 86 miljoen meer mensen zijn komen wonen (een toename van 20-24% tov 18 jaar geleden). Naar verluid is dat 10 keer meer dan modellen voorspeld hebben. De belangrijkste aanbeveling daarbij is om dit met ruimtelijke ordening tegen te gaan vandaar de watertoets. Ondertussen werkt zij door aan verbetering van haar satellietinterpretatie. Stedelijke inundatie van minder dan een meter kan ze moeilijk interpreteren en wolken kunnen overstromingen verdonkeremanen. Ook niet onbelangrijk de watertoets helpt in Zuid- em Zuid-Oost Azie niet erg tegen illegale bebouwing en dat is daar - vaak wanhoop gedreven - aan de orde van de dag. 

Hoe stel je eerlijk een burgerforum samen?

De Belgische premier verkondigde onlangs dat iedere politicus weet hoe die de klimaatcrisis moet aanpakken, maar dat ze geen van allen weten hoe dan weer herkozen te worden. Dit past dan wel weer bij het gedachtegoed van - ook een Belg - David van Reybrouck zoals verwoord in Tegen verkiezingen. Zijn idee: "Meer macht voor burgerberaden" als het even kan met echte macht los van politiek en zonder de kans op herverkiezing. Maar goed bij de opkomende populariteit van burgerberaden is het natuurlijk wel zaak dat die eerlijk worden samengesteld en dat is nog best lastig. De klassieke manier is in twee stappen, waarbij in de eerste stap een representatieve groep potentiele deelnemers wordt aangeschreven. Aan gezien de resulterende poule van mensen die vervolgens daadwerkelijk mee willen doen nog maar zelden representatief blijft, wordt in de tweede stap uit de poule deelnemer voor deelnemer - rekening houdend met demografische quota - gepoogd alsnog een representatieve groep samen te stellen. Zo wordt het voor witte 60plus mannen wel heel lastig om mee te kunnend oen. Wiskundigen hebben nu een eerlijkere manier bedacht door uit de poule van stap één, niet één maar een groot aantal mogelijke representatieve groepen samen te stellen gebruikmakend van een algoritme. Als iemand uit de poule bijvoorbeeld maar in één mogelijke representatieve groep terecht komt en iemand anders vijf keer, dan wordt dit met een wegingsfactor gecorrigeerd voordat door loting de winnende representatieve groep wordt getrokken. Begrijp jullie het nog? euh ja dat is wel een dingetje want naast eerlijk, is het ook wel fijn als deze hele prcoedure vertrouwen biedt en transparant is. Nu kom je de bevestigende vorm van transparantie en het woord algoritme zelden in één zin tegen. Daarom zijn de betrokken wiskundigen zo slim om de hele procedure inclusief loting live uit te zenden op de (regionale) omroep en om het algoritme open source beschikbaar te stellen.