Gelezen: De vierde macht. Reflecties op een goede overheid

In 2024 is de ambtseed aangepast en voorzien van de zin: "Een ambtenaar werkt in het algemeen belang voor onze samenleving en zet zich daar volledig voor in." De essaybundel;  De vierde macht reflecteert op de vraag : "Wat is een goede overheid? " en gaat soms wat meer specifiek in op de vraag: Hoe je als ambtenaar te verhouden tot democratisch tot stand gekomen politieke opdrachten die in strijd zijn met de Grondwet, met grondrechten of die voorbij lijken te aan aan het maatschappelijk belang (ook voor de generaties na ons)? De meeste essayisten die hier iets over zeggen in de bundel, stellen dat we met de nieuwe zin uit de ambtseed geen ambtelijke vrijheidsgraden toevoegen. Machiavelli schijnt al iets geschreven te hebben over de onherleidbaarheid van het algemene belang. NSOB-essayist Henk den Uijl is nog wat stelliger en zegt: "Omdat ambtenaren niet democratisch gekozen zijn, hebben zij geen legitimiteit of recht het algemeen belang te verbeelden" . Ook Afshin Ellian doet een duit in het zakje:  "Zodra de uitvoering van het kabinetsbeleid in een democratische rechtsorde afhankelijk wordt van het individuele oordeel of geweten van ambtenaren, komt het democratieprincipe in gevaar".  Tenslotte geeft ook BuZa-collega Josef Wanders op basis van de BZK-handreiking hierover (zie link, wie kent h'm niet? ) dat openbaar protest van ambtenaren in de hoedanigheid van ambtenaar (ipv burger ) tegen het beleid van het eigen departement discutabel blijft. Deze essayist wijst mijn inziens zeer terecht ook op de vrije adviserende functie van ambtenaren met ruimte voor professionele tegenspraak ook tegen politieke voorkeuren in. Vandaar dat het ook zo noodzakelijk is om zonder zelfcensuur beslisnota's te schrijven. Deze worden in het kader van de Wet Open Overheid immers actief openbaar gemaakt ook voor besluiten waarbij de ambtelijk adviseur van geschreven mening is dat ze in strijd zijn met de Grondwet, met grondrechten of die voorbij lijken te aan aan het maatschappelijk belang. Zo lang we niet met Amerikaanse toestanden te maken krijgen in NL, kunnen we hier - mits ook echt zo toegepast - wel vooruit met deze aanpak. In de bundel overigens nog meer interessants. Een paar uitspraken:

• Over de goede burger: - Steeds minder zijn de 'autonome' burgers bereid om het 'heteronome' overheidsgezag te erkennen als het niet direct aan hun individuele eisen tegemoetkomt. Een beroep op het algemene belang helpt dan nog maar nauwelijks...- De als mantra herhaalde eis dat de overheid 'naar de burger moet luisteren' betekent eigenlijk dat de overheid moet gehoorzamen.
• Over de deskundige ambtenaar: - Mbt kennis over bijvoorbeeld ICT: 'tweedegraads onhandig': de expertise ontbreekt om de juiste expertise in te huren. -De deskundige ambtenaar met ook voortdurend een oog op de praktijk is het begin- en eindpunt van de goede overheid.

 

Pinguin Fred leest Equality van Thomas Piketty & Michael Sandel

Het boekje (119 pagina's, grote letters, kleine pagina's) is een weergave van een gesprek tussen de Franse econoom (Thomas) en de Amerikaanse bestuurskundige (Michael). Het lees makkelijk weg en toch staat er een hoop in. Dat alleen is al vier ballen waard en dan ben ik nog niet eens aan de echte inhoud toegekomen. In het boek(je) behandelen ze de drie aspecten van gelijkheid: (1) economische gelijkheid - over de toegang tot basisbehoeften voor iedereen (inclusief mobiliteit geven ze al op pag 5 aan); (2) politieke gelijkheid - macht, invloed en participatie en (3) gelijkheid in waardigheid, status en respect. Deze onderverdeling vormt de rode draad van het boekje dat op een bepaalde manier ook steeds meer leest als een aansprekende denk- en actieagenda voor progressieve politici. Want die hebben er de laatste decennia een potje van gemaakt aldus de schrijvers. Het gaat bijvoorbeeld over Obama het momentum heeft gemist in de bankencrisis om de gelijkheidsambitie - die vanaf de jaren zeven tachtig verdrongen werd door 'greed is good' - nieuw leven in te blazen. Het belangrijkste ingredient van de denk - en actieagenda is het op bepaalde segmenten verder 'decommodificeren' van de economie; hele sectoren uit de macht van het winstdenken halen en die ook extra geld geven als de vraag door demografische ontwikkelingen toeneemt. Dat geld moeten progressieve politici volgens de schrijvers halen uit progressieve toenemende belastingen, waar bij ze deze keer niet moeten vergeten deze te koppelen aan begrippen als identiteit, lidmaatschap, solidariteit en gemeenschapszin.  Nu ja misschien lijkt het toch wel een beetje op een herdruk van het Communistisch Manifest, maar dan beter. En goed beschouwd is  dat decommodificeren is in het verleden al heel succesvol geweest. Met zorg en scholing volgens Piketty zo'n 25% van de economie in West-Europa al (of nog zoals je wilt) is dit namelijk al grotendeels - en succesvol - gebeurd . Van dat 'nog' lijkt in NL wel sprake nu je bijvoorbeeld de wildgroei aan bijles en huiswerkinstituten ziet. Dat gaat ten koste van de gelijke toegang aan het hoger onderwijs geven Thomas en Michael ook aan. In het gelukkigste land ter wereld - dit jaar wederom Finland - is daar in het geheel geen sprake van. Daar krijgen kinderen gewoon les én bijles op school. Op scholen die ook gewoon wat geld mogen kosten. O ja en die gelijkheid moet er zeker in het licht van het aanpakken van de klimaatverandering dus ook komen tussen Noord en Zuid. Om dat acceptabel te kunnen maken voor Noordelijke burgers moeten - zo zeggen Michael en Thomas - grote bedrijven direct mee betalen aan groene energie op het zuidelijk halfrond. En waarom dan toch geen vijf ballen? te lang doorzemelen over de inrichting van lotingssystemen voor toegang tot hoger onderwijs.

 

     

Economiekamer Marktordening Spoor

Afgelopen vrijdag weer een prachtige door Tim en Wilbert georganiseerde Economiekamer, met ook nog een sprankelende discussie bijdrage van Ben. Vier economen reflecteerden op de marktordening van de toekomst. Prachtige bijdragen, maar om nu te zeggen dat de wegvoorwaarts daarmee eenduidig is geworden: nou nee. De EU cie lijkt erg gecharmeerd van open access en aanbesteding in concurrentie, maar dat het niet lukte om een econoom te vinden die deze overtuiging met volle overgave wil steunen als beste oplossing voor het Nederlandse hoofdrailnet, geeft te denken. Eén van de deskundigen suggereerde dat de EU cie wellicht wat al te veel de wereld van de luchtvaart op die van de treinen wil projecteren. De experts lijken het er over eens te zijn dat je bij concurrerende aanbesteding allerlei checks and balances in moet bouwen om de kwaliteit voor de reiziger te borgen. Of er daarmee voldoende bewegingsruimte voor aanbieders overblijft om sowieso te kunnen concurreren, daar zijn de experts het dan weer niet over eens. Het introduceren van een nieuwe markordening zal - daar zijn ze het weer wel over eens - zeer complex zijn en the devil is in the details. Je zal na invoering bij moeten sturen en de situatie zal wellicht eerst verslechteren, voordat het (hopelijk) beter wordt. Je moet als bewindspersoon denk ik wel sterke voordelen voor in de toekomst zien, wil dit aan de Kamer voor te schotelen. Als de EC ons niet dwingt zie ik het er dan ook niet per se van komen. Maar goed is dat dan wenselijk? Als je weet dat in het monopool gegunde België de treinmachinisten staken voor behoud van hun wel heel jeugdige pensioenleeftijd dan denk ik twee dingen: (1) ik had al een paar jaar met pensioen kunnen zijn; (2)(zelfs als trouw vakbondslid).....een beetje marktwerking zou hier geen kwaad kunnen. 

Symposium Mobiliteitsarmoede I: de kracht van dikke data

De keynote-speech van het symposium Mobiliteitsarmoede werd gegeven door Karen Lucas (Universiteit van Manchester). Zij heeft zich verdiept in de mobiliteitsarmoede in Manchester en omgeving. Beginnend met het maken van "hittekaartjes" waarin objectief werd vastgesteld hoe het met de mobiliteitsarmoede zit voor verschillende postcodegebieden. Het mooie van haar onderzoek was dat het daar niet stopte, maar dat ze daarna met participatief onderzoek in beeld had gebracht wat daar voor echte mensen aan beleving en specificatie onder zit. Van iemand die woont bij een 'onbetrouwbare' bushalte, via een gezondheidscentrum dat niet met OV te bereiken is, tot iemand met avonddienst die heen wel met de bus kan, maar terug niet. En dan zijn er ook nog de mensen die het wel best lijken te vinden dat ze nergens naar toe kunnen (ook niet naar een participatie-avond). De forumdiscussie na de keynote verkende oa de vraag hoe je de dunne objectieve data en de dikke (zie link) subjectieve participatiedata nu eigenlijk kunt integreren. Indirect raakt dat natuurlijk ook weer aan hoe om te gaan met de menselijke maat (zie link). Onze eigenste Taede ging daar in zijn deelsessie ook wat op in al vloog hij het aan van uit generieke en specifieke maatregelen om mobiliteitsarmoede te adresseren. Het publiek moest nog een beetje wennen aan het denken in deze termen, maar dat gaat vast goed komen. Misschien komen we er wel op uit dat we als rijk met het bereikbaarheidspeil zorgen voor een basis van dunne objectieve data en voor tools voor het vergaren van dikke data. En dat het vervolgens aan de regionale en lokale overheden is die tools toe te passen. Op basis van het totale plaatje kan het rijk dan een bijdrage leveren aan het dresseren van een deel van de grote generieke knoppen en dat de andere overheden van wege hun nabijheid over het specifieke maatwerk gaan. Zo iets dan. 

Symposium Mobiliteitsarmoede II: Van volle wegen naar volle auto's

Van de week was ik bij het symposium mobiliteitsarmoede besteld voor een soort van humoristische afsluiting van de middag. Voor de gelegenheid was ik wat in de geschiedenis van het beleidsthema mobiliteitsarmoede gedoken. Die begon wat mij betreft voor IenW pas echt met de bijna naamgenoot van Karl Marx, Karel Martens. Al in 2016 gaf hij bij een KiM een mooie,  maar voor de aanwezige IenW collega's ook een nogal irritante presentatie. Maar goed hij heeft er toch maar mooi aan bijgedragen dat het thema nu op de beleidsagenda staat, niet helemaal bovenaan, maar toch. Tijdens mijn afsluiting wees ik er dan ook op dat het de taak van een wetenschapper is om 10 jaar te vroeg gelijk te hebben. Door Karel geïnspireerd bracht ik het nu nog irriterende adagium in van 'van volle wegen, naar volle auto's'. Toegegeven...ik had ook niet veel aanmoediging nodig. Ik kan er namelijk maar niet over uit dat we totaal gelaten, onverschillig en  zonder aantasting van onze beroepseer er al decennia vrede mee lijken te hebben dat de autobezetting in de ochtendspits (momenteel 1,03-1.05) zo beschamend laag is. Die bezettingsgetallen betekenen dat maar één van de 20 a 30 auto's naast de bestuurder ook een passagier bevat. Laat dat voor de gelegenheid eens op je inwerken. En probeer dan tegelijkertijd het woord fileprobleem eens serieus te nemen. 

"Shame on you"

Op de dag van de grote stroomstoring in Den Haag, werd er 's ochtend gebombardeerd op Gaza en 's middag gedemonstreerd voor de ingang van ons kantoor. We moesten eerst in het donker wentelend de trappen af om er vervolgens bij de uitgang achter te komen dat vanwege de demonstranten het valhek met rijkslogo naar beneden was gelaten. Middeleeuwse toestanden. Met de staart tussen de benen moesten we via de andere uitgang het gebouw verlaten. En dat terwijl de demonstranten "Shame on you" bleven scandeerden. Ik dacht nog: "Dit is niet voor mij bedoeld", maar warempel het voelde wel zo.  Karl Jaspers zou dat laatste een passende emotie hebben kunnen noemen. In zijn in 1946 verschenen essay over de Duitse schuld aan de tweede wereldoorlog onderscheidt hij vier vormen van schuld: criminele schuld, politieke schuld, morele schuld en metafysische schuld. Bij de eerste categorie gaat het nog om een kleine minderheid van schuldigen waar ik niet toe behoor. Daarna wordt het wiebeliger volgens Jaspers. Bij politieke schuld draag je ook als onderdaan medeverantwoordelijkheid voor hoe jouw staat geregeerd wordt ook als je niet, ongeldig of anders gestemd hebt. Volgens Jaspers daarin gesteund door Hannah Arendt is het onze plicht die politieke schuld ook als individuele morele schuld te voelen. De metafysische schuld heeft dan weer betrekking op de door Jaspers absolute solidariteit jegens de medemens. Maar goed het ontbreekt de zwijgende meerderheid daarbij aan handelingsperspectief; een gevoel van onmacht. Ondertussen hebben de demonstranten wel de macht gevonden mij over mijn eigen schuldvraag na te laten denken. Mocht je hier meer over willen weten, lees dan het ook in 2025 verschenen boek dat het in de Pinguin Fred stemming niet haalde (zie cover)

Lees mee met Pinguin Fred: Gelijkheid van Thomas Piketty & Michael Sandel

Pinguin Fred wil op weg naar mei graag een boek lezen dat in 2025 is uitgekomen. Vorige week kozen de lezende Pinguins hiertoe voor het boek Gelijkheid - wat het is en waarom het ertoe doet van Thomas Piketty en Michael Sandel (zie over Michael Sandel link) . Een mooie kans voor lezers die eerder wat opzagen tegen de 812 pagina's van Piketty's  Kapitaal in de 21e eeuw, want die 160 pagina's die moeten jullie kunnen hebben. Toch? Op 22 mei van 16.00-17.00 uur vindt de online-bespreking plaats en iedereen is van harte welkom. Laat even weten of je er bij wilt zijn.

  

Overdosis raamcontract gedragsonderzoek

In de hopelijk niet al te ijdele hoop in de toekomst inkoopdoorlooptijd te gaan besparen, hebben we als BIT voor de bestuurskern een 'raamcontract gedragsonderzoek' in de maak. Inmiddels hoop ik nog iets harder dat die tijdsbesparing er ook écht gaat komen, want vooralsnog kost de voorinvestering enorm veel tijd. In de aanloop heeft Danielle geweldig werk verzet, maar nu is het aan de andere BITters om een kleine 40 inschrijvingen over drie percelen (gedragsanalyse, interventie-ontwikkeling en inhuur) onafhankelijk van elkaar op kwaliteit te beoordelen. Per inschrijver tot al snel zo'n 20 pagina's fine print. Zo hebben we inmiddels tientallen keren gelezen over hoe even zoveel bureaus denken mensen minder vaak te laten douchen in de droge zomermaanden als er weinig water is. Dat was de eerste casus. Zo viel er ook veel te lezen rondom de tweede casus: hoe jongeren aan te zetten tot het opknappen van meubels ipv het kopen van nieuwe. Dit levert behalve vierkante ogen ontzettend veel creatieve ideeën en goed uitgedachte strategieën op. Dat gaat nog moeilijk kiezen worden. Leuk trouwens ook om een aantal van onze ex-BIT stagiairs langs te zien komen als werknemers van de inschrijvende bureaus. Dinsdagmiddag gaan we in conclaaf en we hopen na vier uur overleg witte rook te hebben; dwz drie winnende bureau's per perceel. Volgens de collega's van inkoop zouden we hier 1,5 dag conclaaf voor nodig hebben, maar ik heb ze geduldig uitgelegd dat de kans op een overlevende paus dan wel heel klein gaat worden. 

In company training: mindset

Deze week hadden we als BIT een incompany training over het Change Mindset Model. Dat zit zo: de gouden standaard aanpak in de gedragologie is dat je je met gedragsanalyses en interventies richt op heel concreet fotografeerbaar doelgedrag (vb Gebruik een deelauto ipv een prive-auto). Dit is zeg maar de nette aanpak die ook onder de DOE-MEE gedragstool ligt. Maar goed als je weet dat 40-70% van de CO2 uitstoot in individueel gedrag zit en CO2-reductie is op te bouwen uit tientallen zo niet honderden duurzame doelgedragingen, liefst ondersteund door beleid dat dat doelgedrag makkelijk en aantrekkelijk maakt. Nou dan ga je als van zelf op zoek naar behapbare short cuts. Aanpakken waarbij je je niet één voor één op duurzame doelgedragingen richt maar juist op de bovenliggende doelen, waarden en identiteiten waaruit - is de hoop - breedspectrum duurzaam gedrag als vanzelf voortkomt. Dit is de belofte van het Change Mindset Model (zie figuur). Een centrale plaats daarin is weggelegd voor het waardenmodel van Schwarz (zie figuur), waarbij de neiging tot duurzaam gedrag uit de waarden rechtsboven voortkomen. Iedereen heeft een min of meer stabiel waardenpatroon waarbij we eigenlijk allemaal alle waarden hebben maar waarbij de volgorde sterk van mens tot mens verschilt. Ook heeft iedereen zo haar/zijn conflicten tussen waarden. Je kunt bijvoorbeeld een hedonistische neiging tot verre vliegreizen hebben en tegelijkertijd vanuit universalisme hechten aan een goed klimaat. Vanuit onze identiteit vertellen we onszelf daar een verhaal over om dit kloppend te krijgen. Soms lukt dat niet en voelen we actual-ideal self discrepancy en moeten we ons verhaal of ons gedrag aanpassen. Ondanks dat de waarden stabiel zijn, is de volgorde best veranderbaar. Als je mensen vraagt een checklist na te lopen met gedragingen die passen bij goedheid en je ze vervolgens vraagt een stukje te schrijven over hoe ze ooit iemand geholpen hebben en wat dat met de andere en hen zelf deed. Nu dan blijven ze daarna blijvend vaker geneigd tot goede gedragingen. Daar zit iets manipulatiefs in, maar goed alle miljarden euro's aan reclame die we dagelijks te verwerken krijgen kietelen onze waarden op de linkerhelft van het plaatje. Mooi dus dat Den Haag wereldwijd de eerste stad zonder fossiele reclame is en dat daar door gedragswetenschappers die de Kamer al eerder (zie link) schreven over het belang van een fossiel reclameverbod daar een mooi wetenschappelijk artikel over gepubliceerd hebben (zie link). Ondertussen benieuwd naar jouw volgorde van waarden? Daar is een handige invultool voor beschikbaar (zie link)