Mijn persoonlijke n =1 belevenissen in de wereld van voedselverspilling.

Donderdag promoveert BIT-IenW-collega Lisanne van Geffen op haar onderzoek naar voedselverspilling (...en hoe dat te voorkomen). Dit weekend las ik haar proefschrift, een mooi moment om ook eens even bij mijzelf te rade te gaan. Tijd voor een korte rondleiding door háár proefschrift en míjn koelkast, hoofd en voorraadkast:

• Voor Europa geldt dat 54% van het verspilde voedsel in huishoudens verspild wordt tegen 8% in de primaire productie, 22% in de voedingsmiddelenindustrie, 7% in winkels en tijdens distributie en 9% in restaurants. Binnen huishoudens vindt één/derde van de verspilling plaats in de vorm van wél bereid, maar niet opgegeten voedsel en twee/derde wordt al verspild voor het bereid wordt.
• Net als de 'wel/niet in de koelkast'-sticker van het Voedingscentrum, werkt het eetmaatje goed. Tenminste Lisanne liet zien zie dat drie/vierde van de mensen een eetmaatje (ze foto) daadwerkelijk gebruikt als ze er één krijgen. Maar dat leidt alleen tot minder verspilling als dit bij uitreiken gepaard gaat met de boodschap '80% van de mensen kookt nauwkeurig de juiste hoeveelheid pasta, rijst en couscous. Dit voorkomt voedselverspilling!".
• Mooie methodologische vondst: In focusgroepgesprekken over voedselverspilling kwam het de openhartigheid van het gesprek ten goede als deelnemers bij aanvang foto's deelden van voedsel dat ze zelf verspild hadden. Dit leek het taboe op verspilling wat hanteerbaar te maken; we verspillen per slot van rekening allemaal wel eens wat, is dan de boodschap.

En dan naar mij:

• Mensen die hun maaltijden vooruitplannen en boodschappenlijstjes maken, verspillen minder. Positieve check! De Picnic-thuisbrengservice heeft van mij een echte lijstjesmaker gemaakt!
• Gebrek aan overzicht in koelkast of voorraadkast verhoogt het risico op het vergeten van voedsel en daarmee voedselverspilling. Negatieve check! - het overzicht in onze koelkast is verre van ideaal en de voorraadkastkamer voldoet zonder probleem aan de nog op te stellen NAVO-standaarden voor weerbaarheid. 
• Sommige mensen houden niet van overgebleven hapjes en andere juist wel. Positieve check - Kom maar door met overgebleven hapjes. Voorwaarde is dan weer wel dat ik ze in de koelkast terug kan vinden.
• Mensen kunnen gemotiveerd zijn geen voedsel te verspillen uit milieu, morele, ethische,  sociale of financiële motieven. Positieve check - Welke van de motieven voor mij gelden weet ik niet zo goed. Wel weet ik dat ik liever koffiecupjes in het bos achterlaat dan dat ik eten weg gooi.
• Het 'good provider'- principe maakt dat mensen het als goede gastheer belangrijk vinden meer dan genoeg heerlijk en veilig eten voor te zetten aan hun gasten. Mixed check - ja daar trap ik zeker in al heb ik er ook genoegen in eten en drinken te serveren dat wel veilig is,  maar ook zeker over de houdbaarheidsdatum heen is (zie hieronder). Vooral aan Jos! 
• De kundigheid om voedsel op veiligheid te beoordelen. Positieve check. Niet van huis uit meegekregen maar zeker wel van de schoonfamilie; een houdbaarheidsdatum is niet meer dan een vrijblijvende suggestie; altijd door jezelf (of liever nog door anderen) laten kijken, ruiken en proeven. 

 

De Leesjutter 7: In gesprek over strategie -NSOB

Binnenkort begeleid ik voor DGWB een strategisch gesprek en was dan ook meteen geïnteresseerd toen ik dit NSOB-rapport (zie link) onbewaakt bij het koffieapparaat zag liggen. Wat een strategisch gesprek is weet NSOB -  net als ikzelf trouwens - ook niet zo precies, maar het is in ieder geval beter dan een gewoon gesprek, dat moge duidelijk zijn :-). Bij een strategisch gesprek zou het wat NSOB betreft moeten gaan over lange termijn, domeinoverstijgende effecten, link met missie en visie van de organisatie en aansluiting bij academische kennis en conceptuele inzichten. En dat is natuurlijk een nogal uitpuilend verlanglijstje voor een gesprek. Wat ook niet helpt is dat deelnemers zo'n gesprek al snel als te abstract en conceptueel zien of te vrijblijvend en leuk zonder impact. Zeg maar het onbevredigende gevoel dat ik vaak heb na het lezen van een NSOB-rapport. Maar toch is dat laatste ook niet helemaal eerlijk en terecht want ik haal wel degelijk wat ideeën uit dit rapport. Zo kan ik me wel vinden in het wat doorsijpelende idee dat het doen van strategie - of strategiseren zoals NSOB dit noemt als strategy as practice te verkiezen valt boven een strategy as plan-benadering, waarin strategie iets is dat je op de plank hebt liggen. En wat ook nuttig is, is een checklist van te onderscheiden elementen van een goed strategisch gesprek:

• zichtbaar maken vraagstukken, kwesties en dilemma's die leven in de praktijk;
• reflecties op de achterliggende redeneringen daarbij met aandacht voor de eigen rol en positie;
• doorgronden van de oorzaken door te relateren aan de bredere context en aan noties of concepten die aan de theorie zijn ontleend;
• verkenning van opties en ruimte voor een eventuele nieuwe richting en ook ander gedrag;
• uiteindelijk ook het maken van keuzes. 

Ik ga mijn best doen. 

Ruis

In 2021 zetten drie Amerikaanse gedragsexperts het verschijnsel ruis in de schijnwerpers met hun boek ‘Ruis - waarom we zo vaak verkeerde beslissingen nemen en hoe we dat kunnen voorkomen’. Een mooi boek, maar dit soort Amerikaanse populair wetenschappelijke  boeken staan vol met zeer breed uitgemeten anekdotes. Heel veel ruis in de betekenis van overtollige ballast. Gelukkig was daar de BINNL werkgroep die het op zich heeft genomen die 454 pagina’s uit het boek terug te brengen tot een zeer leesbare 35 pagina’s met daarin ook nog ruimte voor sprekende voorbeelden uit de Nederlandse context (zie link). En juist deze publicatie werd in december gepresenteerd. Waar in de gedragologie heel veel aandacht is voor biasses-systematische afwijkingen, wordt er eigenlijk heel weinig aandacht aan ruis besteed. Bij ruis gaat het om willekeurige spreiding met vaak financieel onwenselijke en onrechtvaardige gevolgen. Bijvoorbeeld bij sollicitatie procedures maar eigenlijk alles waarbij een menselijk oordeel geveld moet worden ligt onwenselijke ruis op de loer. Het rapport laat zien dat je daar van alles aan kunt doen door eerst de omvang van de ruis in beeld te brengen bijvoorbeeld met een vignetten-onderzoek waarbij meerdere professionals een zelfde nauwkeurig beschreven casus beoordelen. Vervolgens kan je de ruis dan actief gaan reduceren door bijvoorbeeld met richtlijnen en checklists te werken. Wat dan nog wel eens verkeerd gaat is dat betrokkenen wat in opstand komen bij het idee aan autonomie in te leveren. Waar op zijn beurt John Hattie dan weer wat opstandig wordt.

 

   

Afvalscheiding revisited

Van de week hebben we een soort voorbereidende workshop voor een beleidsatelier over afvalscheiding en verwerking van met name huishoudelijk afval. Dit is een supercomplex en grootst onderwerp waarbij je wel een 10tal verschillende problemen met bijbehorende doelstellingen kan formuleren.  Doel van de voorbereidende workshop is aan de hand van twee van die problemen eens te oefenen met verschillende rolopvattingen van de rijksoverheid. Als voorbereiding ben ik nog even de sociaal-psychologische literatuur ingedoken over afvalscheiding. Zo ligt er een mooi maar wellicht wat generiek en wereldomvattend reviewpaper uit 2020 (zie link) en een wat ouder maar scherper toegesneden stuk uit 2014 (zie link). Dat laatste stuk duikt diep de kliko in en onderscheidt vier type belemmering voor afvalscheiding in huishoudens:

• situationele belemmeringen: geen geschikte containers, plaatsgebrek in huis, geen goede toegang tot scheidingsstations
• gedragsbarrières: ongeorganiseerd huishouden, te druk met andere zaken, vergeten 
• kennisbarrières: niet weten wat in welke container moet of het systeem als geheel niet begrijpen
• attitudebelemmeringen: niet geloven in de voordelen van afvalscheiding of het niet jouw taak vinden.  

Nu ik mijn aluminium koffiecupjes niet meer bij de Blokker in kan leveren zit ik ook even met een kennisbarrière. Bij de Jumbo waar ik mijn cupjes koop geven geen sjoege als ik via de info-app aangeef dat ik vind dat zij ze weer terug moeten nemen. De beschikbare voorlichting helpt vervolgens ook niet per se. Op de site van koffiecapsule recycling staat dat je ze bij sommige gemeente in het restafval kan gooien en dat ze dan nagescheiden worden. Vervolgens wordt het er niet duidelijker op: "in andere gemeenten wordt gebruik gemaakt van bronscheiding via PMD" om me tenslotte met de zin "Koffiecapsules mogen op dit moment nog niet bij het PMD" volledig het bos in te sturen. Maar goed daar zal je ze vast ook niet achter mogen laten. 

Met FEZ op de zwarte trappen

Laatst voor onze financiële collega’s van FEZ een BIT-lunchlezing gehouden op de zwarte trappen. Altijd bijzonder zo’n optreden op de zwarte trappen want de overvloed meewarig langslopende en kwekkende voorbijgangers geeft het geheel een 'zeepkist op het dorpsplein'-gevoel. Mauro en Christian van FEZ hadden het geheel tot in de puntjes geregeld en op basis van het BIT jaarverslag aangeven welke onderwerpen met name interessant zijn voor de FEZ-collega’s. Daar heb ik mij losjes door laten inspireren, maar wat vooral goed werkte was met een eigen FEZ-casus aan de slag gaan. Nu is het zo dat FEZ bij gebrek aan gehoor bij beleid zelf maar SMART- indicatoren onder beleidsartikelen in de begroting voorstelt. Dat doen ze vast heel correct maar het doelgedrag waarbij beleid dit zelf doet is natuurlijk meer gewenst. Dan zou de kans dat er op die indicatoren gestuurd wordt bijvoorbeeld ook zomaar toe kunnen nemen. Met de EAST - easy, attractieve, social en timely-inspiratiekaarten in de hand heeft het  dertigtal aanwezige  FEZ collega’s enthousiast meegedaan bij het bedenken van interventies om dit doelgedrag dichterbij te brengen. Als kansrijk zag ik interventies die een wedstrijd/prijs-element inbrachten of interventies die de actieve helpende hand bieden. Maar nu moet ik zeggen, dat de huidige praktijk natuurlijk ook al heel best kan werken; als iets collega’s doet reageren is dat natuurlijk om eerst zelf iets op te schrijven waar de beleidscollega het niet mee eens is. Zo laat je het not invented here syndrome natuurlijk goed voor je werken.

 

Bert van Wee legt het nog één keer uit

Wetenschapscommunicatiekoning hoogleraar Bert van Wee had vrijdag zijn uittree-rede en greep die gelegenheid aan om het nog één keer uit te leggen. Dat was nodig ook want ondanks zijn koninklijke status begon hij licht ontluisterend door aan te geven dat eigenlijk geen enkele van zijn aanbevelingen rondom maatschappelijke thema’s is overgenomen door de politiek. Niet die over de Betuwelijn, niet die over de 130 km/u en ook die niet over rekeningrijden. Over rekeningrijden deed hij nog een mooie suggestie die dan juist weer wel door het vorige kabinet lijkt overgenomen, tevergeefs dat dan weer wel. De aanbeveling is om eerst een vlaktarief  in te voeren, omdat dat op maatschappelijk draagvlak kan rekenen en het tarief pas daarna tijds- en plaatsafhankelijk te maken opdat het dan ook echt gaat werken. Niet als een venijnige list, maar om geleidelijk aan de weerstand voor verandering te reduceren. Want wat hij ook overtuigend liet zien is dat omstreden maatregelen zoals rekeningrijden of het parkeerplaatsvrij maken van mooie stads- en dorpspleinen, na invoering juist vaak positief bejegend worden. Dit omdat mensen nu eenmaal een hekel aan (terug)veranderingen hebben. Vandaar dat hij ook het ‘draai het eens om’-principe hanteert om zeg maar de echte weerstand van de veranderweerstand te onderscheiden. "Wat als we van dit mooie stadsplein eens een parkeerplaats maakten?", is dan bijvoorbeeld de vraag. Verder was ik blij dat hij nog even herbevestigde dat we juist de lange en niet de korte vliegreizen moeten aanpakken. Ik was het maar met één ding marginaal oneens namelijk zijn stelling dat per euro en per uur de vliegreis de meest vervuilende bezigheid is. Voor de superrijken is dat per reisuur namelijk het superjacht (zie link). Een nogal zeldzame categorie maar toch. Ook mooi dat hij naast het John Rawls argument over primary social goods nog een tweede argument benoemde waarom het niet erg is dat het duurder maken van vliegreizen, vliegen voor de lagere inkomens minder betaalbaar maakt; mensen met lagere inkomens vliegen toch al bijna nooit.

 

De Leesjutter 6 - Omgaan met ongeschreven regels. Max E.J. Herold

Het lijvige proefschrift uit de titel dat ik bij de vrienden van de Directie Participatie aantrof heeft als pakkende ondertitel: Hoe beleidsambtenaren zelf ruimte kunnen creëren voor openheid in de beleidsontwikkeling. Het boekwerk was zeker de moeite waard om doorheen te gaan. In die ongeschreven regels uit de titel was ik dankzij het eerdere BIT-werk van Jessica Vuijk al geïnteresseerd geraakt (zie ook blog) en in dit boek komen ze nog eens dikketjes terug. Niet gek want die ongeschreven regels (zie plaatje) zitten een blijmoedig open participatieproces nogal in de weg. Over de eerste ongeschreven regel en de soms wat minder gunstig uitpakkende dominante rol van de lijn en hoe dit opgavegericht werken in de weg kan zitten is onlangs weer zo'n prachtige BINNL-podcastaflevering verschenen (beluister link). Die lijn kan niet alleen opgavegericht werken, maar ook evidence-based werken in de weg zitten wanneer de lijn gevraagd wordt op intuïtie of persoonlijke voorkeuren keuzes te maken. Keuzes die eigenlijk niet zouden moeten worden voorgelegd (zie blog van vorige week link). Maar goed voldoende lijn-bashing want soms is die er natuurlijk niet voor niets en vormt dan ook een manier om Weberiaans de Ministeriële verantwoordelijkheid te borgen.  In het slothoofdstuk doet de promovendus een mooi voorstel om Ministeriële verantwoordelijkheid anders dan nu in de vorm van borging van beleidsproceskwaliteit in te richten. Op die manier zou de Minister verantwoording af moeten leggen voor zowel de breedte-validiteit (is eenzijdige lobby-dominantie voorkomen?) en diepte-validiteit (zijn technische deelaspecten van het beleid voldoende met experts uitgediept?). Zeg maar de zaken die ook in het Beleidskompas terugkomen. Lijkt me een goede gedachte die eigenlijk al heel goed past bij wat je in een beslisnota aan zou moeten regelen.