Gelezen: "Eigen planeet eerst" van Roxane van Iperen

Achteraf gezien hadden we er als Pinguin Fred goed aan gedaan dit boek uit te kiezen voor het leesthema democratie. Misschien hebben we de ondertitel eerder over het hoofd gezien, die luidt "Waarom democratie geen antwoord heeft op het grootste vraagstuk van deze tijd". In ieder geval is het boek van Roxane een stuk urgenter dan dat van Hans Hagen (zie ook blog). Op zoek naar een antwoord op de vraag hoe uit de welvaartsparadox los te komen. Waarbij de welvaartsparadox dan staat voor een systeem dat de mensheid op de korte termijn naar hoger welvaart leidde, maar op de lange termijn naar zelfdestructie. Roxane verzet zich daarbij hevig tegen het belang dat aan individuele verantwoordelijkheid wordt toegekend. Zie hier voor ook mijn eerdere blogs over Een beter milieu, begint niet bij jezelf (link) en de blog over systeem en individuele maatregelen (link). Zij introduceert als metafoor de caviabak uit de Wie-kent-kwis van Fred Oster (voor de latere geboortejaren zie foto en link). Wat deprimerende maar prachtig beschreven bevindingen van Roxane soms wat lichter, soms wat zwaarder geparafraseerd op een rijtje: 

• Het zijn de schotten in de caviabak daar neer gezet en soms verschoven door politiek en bedrijfsleven die de route bepalen. Een route die veelal leidt naar de ongezondste of minst duurzame keuze. Dit terwijl de illusie bestaat van individuele maakbaarheid: dat iedereen zijn eigen caviarace loopt in een lege bak waarin je eigenhandig en met slim denkwerk je persoonlijke schotten positioneert.
• Om de schotten te verplaatsen zodat mensen en bedrijven richting ander gedrag worden gestuurd, moeten leiders bovendien beslissingen nemen die indruisen tegen het belang van de krachtigste spelers in het veld - en die willen ze te vriend houden. Die krachtige spelers zijn vaak ook niet meer lokaal geworteld: hun bedrijfsactiviteiten waren over de hele wereld verspreid en ze dreigden continu dat ze zouden vertrekken als het 'vestigingsklimaat' niet meer naar hun zin was. 
• "Dezelfde strategie wordt gebruikt in het klimaatdossier: de meest vervuilende industrieën, leven in een globale realiteit zonder binding met de lokale gemeenschap en de gevolgen van hun productieprocessen, gijzelen effectief de publieke zaak en blijven voor échte verandering wijzen naar de zogenaamde macht van de consument."
• "In de globale caviabak zijn de schotten gericht op winstmaximalisatie en vrijheid - daar is geen plaats voor het klimaat. In de lokale caviabak staan de schotten gericht op culturele identiteit en hogere grenzen voor migranten - ook daar is geen plaats voor het klimaat."
• "Tegelijkertijd is burgers als consument het gevoel gegeven dat zij handelingsperspectief hebben. Maar in de praktijk blijkt dat nauwelijks verandering teweeg te brengen en dat zorgt voor verwarring en frustratie....(zie ook blog over klimaatverlamming) ....Waarom werken de democratische instrumenten niet waarvan we altijd hebben gedacht dat ze superieur waren, dat ze in iedere situatie en voor iedereen werkten?"

BINNL sessie: maatregelen richten op het individu of juist op het systeem?

Om maar vast als anticlimax met het antwoord op de vraag uit de titel te komen: "de keuze is situationeel en beide type maatregelen combineren (op individu én systeem gericht) is vaak een goed idee. Maar dat neemt niet weg dat we daar met een dikke 100 mensen tijdens een BINNL-sessie een echt goed gesprek over gevoerd hebben. En dat niet alleen, we hebben ook nog met drie casussen geoefend om voor iedere casus tot een optimale interventiemix te komen  (gokverslaving, duurzame mobiliteit en circulaire economie) . De aanleiding van dit alles is dat in 2022 Nick Chater en George Loewenstein de wereld van de gedragologie op deden schrikken met een artikel vol zelfkritiek (zie link). Hun boodschap veel te kort samengevat luidt: de focus op individuele gedragsmaatregelen leidt nodeloos af van de broodnodige systeemverandering. Veel gedragologen geven ze inmiddels in enige tot flinke mate gelijk. Al wisten we ook voor het verschijnen van hun artikel al goed dat je interventies vooral slim moet combineren (denk ook aan wortel- en stokmaatregelen) . Mooi aan het artikel van Chater en Loewenstein is dat nog eens overtuigend wordt onderstreept dat systeemmaatregelen de status quo uitdagen en alleen daarom al weerstand oproepen; niet alleen bij de gevestigde belangen, maar bij iedereen die hekel aan veranderen heeft. Maar het artikel laat ook zien dat we ons veel makkelijker aanpassen dan we zelf denken. Inzet van gedragologie kan verder helpen de steun voor systeemmaatregelen te vergroten en bovenal tot een beter beleidsontwerp leiden, bijvoorbeeld met de ondanks gepresenteerde nieuwe doenvermogentoets dei juist hiervoor bedoeld is (zie link).

 

ASA masterclass: De kracht van verbeelding

Tijdens de ASA-masterclass ook een zeer inspirerende bijdrage van sociaal designer Fides Lapidaire (Twijnstra en Gudde). Fides daagde het publiek  - in lijn met de aanpak van bijvoorbeeld ook Maarten Hajer (zie blog) -uit om zich open te stellen voor verbeelding en om ook eens wat uitgezoomd naar de vanzelfsprekendheden van ons drinkwatersysteem te kijken. Zo is de afstand tussen kraan en afvoerputje zo kort dat de tijd tussen dat drinkwater van essentiële levensbehoefte in afvalwater transformeert 0,1 seconde bedraagt. Laat dat eens op je inwerken. Fides wees ons ook overtuigend op de paradox van dat enerzijds het hele drinkwatersysteem en de bijbehorende taligheid gestoeld is op het aanbieden van overvloed en dat anderzijds de drinkwatergebruiker wordt aangemoedigd drinkwater te besparen. Net als Lenneke Kuijer (zie blog) richt zij zich dan ook meer op de grotere (systeem)ingrepen dan op bijvoorbeeld alleen korter of minder vaak douchen. Een het mooie toeval wil dat onze nieuwe BIT-trainee die in september begint ook een sociaal designer is en nu al overloopt van mooie ideeën waar veel mensen zenuwachtig van gaan worden. Ik kan niet wachten. 

ASA Masterclass: Verrassend actueel

Dit weekend stond er een mooi interview met Fatih Birol, de directeur van het Internationaal Energie Agentschap, in de Volkskrant (zie link). Een inspirerende man die een hoop voor elkaar krijgt, maar misschien een wat te positief beeld heeft van hoe goed zijn organisatie de ontwikkelingen tijdig en correct aan ziet komen. Dat doorziet de interviewer voor het thema netcongestie (daar heeft de IEA ook pas in 2023 voor het eerst over gepubliceerd). Tijdens de ASA-masterclass liet voormalig strategie directeur van de Gasunie aan de hand van plaatje van Auke Hoekstra zien dat de IEA ook niet echt uitblinkt in het voorspellen van de groei in wereldwijde capaciteit van zonnepanelen. Nu zit Auke hier zelf helemaal niet cynisch of revanchistisch in, maar laat ikzelf  dan aangeven dat er toch weinig sprake van lerend vermogen lijkt te zijn bij de IEA als je 13 projecties op rij voorspelt dat de groei van zonnepanelen stagneert. Auke heeft een overtuigende duik in de sociale-psychologie genomen om dit fenomeen wat te verklaren (zie tweede figuur, zie ook link).  De IEA zelf verklaart dit wat minder sportief door aan te geven dat de projecties niet als projecties gezien moeten worden. Best bijzonder.  

BIT bühne over verantwoordelijkheid ….en over klimaatverlamming

Van de week weer eens een live BIT bühne met deze keer twee sprekers: Felice van Nunspeet (UU) en Marieke Vermeulen (UU/SCP) over het toedelen en omarmen (of juist niet) van verantwoordelijkheid.Dit leverde een paar mooie inzichten op bijvoorbeeld over mensbeelden en klimaat:

• Mensen vinden klimaat overwegend belangrijk. Dat hoef je niet te blijven benadrukken. Net als bij de fietshelm gaat bangmakerij (fear appeal) dus niet helpen;
• Mensen hebben zelf-overstijgende (morele) waarden maar denken daar bewust niet over na;
• Mensen hebben vaak geen goed idee van welk klmaatvriendelijk gedrag echt impact heeft en welk gedrag niet verder komt dan klein bier (zie ook blog over eerdere BIT bühne met Heather Truelove en blog over CO2 voetafdrukcaluclator van Milieucentraal).

Marieke verwees in haar verhaal naar de recent verschenen inmiddels al weer vijfde versie van het enquete-onderzoek duurzaam denken, is nog niet duurzaam doen (zie link en zie ook mijn blog over een eerdere editie). Nogal schokkend is dat het klimaatbesef (en klimaatvriendelijk gedrag) onder jongeren nogal is gedaald. In het duidingsdeel van het onderzoek wijten de onderzoekers dit aan klimaatverlamming. Jongeren voelen zich meegetrokken in een cultuur gericht op overconsumptie waarin nieuwe producten en trends continu worden aangeprezen. En met de Klimaatdraken (zie link) van Robert Gifford in gedacht leidt dit tot voornoemde klimaatverlamming. Om hieruit te kunnen komen voelen jongeren behoefte - aldus de auteurs - aan overheidsbeleid gericht op betaalbare en eerlijke duurzame keuzes, al vrezen zij dat zulk strenger beleid weerstand op zal roepen. Laten we de partijprogramma’s voor de verkiezingen even afwachten om te bezien welke partijen de handschoen hebben opgepakt. 

AI-training voor beleid en gedrag

Na een zeer gedegen voorbereiding was het maandag dan zover voor Frances om te schitteren als AI-instructeur. Het rijksbeleid in zake AI is vooralsnog te karakteriseren als ‘meestribbelen’. Maar een snelle rondgang leert, dat vooral jonge ambtenaren zich daar weinig aan gelegen laten. Dan maar beter leren hoe je slim, veilig en verantwoord met AI om gaat was mijn gedachte aan het begin van Frances’ stage. De training zelf was uitermate professioneel en praktijkgericht  en werd ook nog eens ondersteund door twee zeer strakke cursus-hand-outs. Een kleine selectie van mijn persoonlijke mee-naar-huis-neem-boodschappen:

• AI doet het steeds beter. Terecht kritiekpunten van misschien een jaar gelden (zoals bijvoorbeeld verwijzen naar fopbronnen) zijn veelal achterhaald.
• Veiligheid betekent vooral dat je alleen openbaar toegankelijke  documenten moet  uploaden. Met het formuleren van je opdracht aan AI (je prompt) geef je weliswaar aan waar je in geïnteresseerd bent, maar dat doe je met een klassieke internetzoekopdracht net zo goed;
• Betrouwbaarheid betekent vooral de AI-resultaten kritisch beschouwen en ook fact checken als je ze gaat gebruiken voor toepassingen die er toe doen. In tegenstelling tot veiligheid zie ik dit wel als een wat lastig te tackelen valkuil. Je wordt snel lui van AI en het is niet altijd klip en klaar hoe de kritische beschouwing slim vorm te geven.
• Ik ga de aangeleerde programma’s ChatGPT en NotebookLM zeker gebruiken. Sterker nog. Dat heb ik al gedaan.
• Het meest was ik onder indruk van dat je van NotebookLM met een druk op de knop een zeer natuurlijk klinkende podcast of een mindmap van een onderzoeksrapport kan laten maken. Zo heb ik van een KiM-rapport over de kansen van internationaal busvervoer een enerverende podcast gemaakt.