Klimaatvriendelijke individuele gedragingen zijn goed voor je geestelijke gezondheid, maar hoe zit het met de systeemaanpak?

Vorige zomer stonden we in de gouwe ouwe Multi Purpose Room uitgebreid stil bij de klimaatdraken van Robert Gifford en het relatieve belang van een individuele aanpak versus een systeem-aanpak tegen klimaatverandering. Later verwees ik naar het hele goede stuk van Roxanne van Ieperen waarin zij van leer trekt tegen (de nadruk op) de individuele aanpak in de vorm van consumentenactivisme: "Terwijl burgers onderling de pijlen op elkaar richten, versterken de meest schadelijke industrieën jaarlijks hun macht en leunen overheden in hun klimaatakkoorden steeds meer op de trend van individuele verantwoordelijkheid." De afgelopen weken beluisterde ik en herluisterde ik een aantal podcast van Vrij Nederland die verder in gaan op het belang van individuele versus een systeemaanpak.


In Mens, durf te hopen. Een handleiding voor hoopvol leven gaat Annemiek Leclaire op de helende werking van een individuele aanpak.  Klimaatpsychologen zien steeds meer mensen in psychische problemen komen en zoeken naar behandelingsstrategieën. Ze richten zich bijvoorbeeld op problem focused coping, waarbij benadrukt wordt wat we zelf kunnen doen, zodat er een groter gevoel van controle ontstaat. In haar boek Environmental Melancholia. Psychoanalytic Dimensions of Engagement beschrijft Renee Lertzman de zogenoemde milieumelancholie als een onbewust, rudimentair gevoel van verlies waarvoor het mensen aan woorden ontbrak. Die melancholie was niet voorbehouden aan milieuactivisten, zag Lertzman, maar lag ook in het hart van de passiviteit van de mensen die er op het eerste oog de schouders voor leken op te halen. Het is dan ook niet zo dat mensen niet in actie komen omdat het ze geen bal kan schelen. ‘Apathie is niet per se onverschilligheid en egoïsme,’ zegt de psychologe. ‘Er ís wel zorg, maar die is dooraderd met ingewikkelde onbewuste defensiemechanismen, en fraught with psychosocial complications and constraints’. De Wageningse hoogleraar Arjen Wals tekent daarbij aan het wel lastig te vinden dat mensen die wel proberen hun levensstijl duurzamer te maken tegengas krijgen van mensen die dat moralistisch vinden en zeggen: jij doet dit of dat toch ook? En dan wijzen op een tegenstelling, zoals leren schoenen dragen als je vegetariër bent. Wals zegt daar iets heel moois over: "Dat is toch een vreemde redenering? Omdat jij inconsequent het goede probeert te doen, heb je minder recht van spreken dan iemand die consequent het verkeerde doet?".

In Goed gedrag is niet genoeg. Om het klimaat te redden is een systeemverandering nodig gaat het juist weer om de noodzakelijkheid van een systeemaanpak.  "Te vaak kiezen we voor het goedkoopste en het makkelijkste, en te weinig voor wat moreel en ecologisch juist is. Maar tegelijkertijd is de nauwe focus op individueel gedrag te beperkt om een echt effectieve tegenkracht te bieden tegen de aanstaande klimaatcatastrofe." De bedenkers van de Green New Deal lijken dat begrepen te hebben en kijken naar klimaatverandering in samenhang met  ongelijkheid, uitsluiting en ongeremd kapitalisme. De vraag is nu of er een kapitalisme denkbaar is dat het idee van constante groei volledig loslaat en zich kan verhouden tot de eisen van een groene, duurzame samenleving. Voor je groene groei of green recovery als antwoord gaat roepen is het goed om weer even een andere podcast op de oren te zetten. In het jaren 60/70 vehikel van een opruiend maar ook goed gedocumenteerd pamflet Laten we elkaar niet voor de gek houden: groene groei bestaat  niet  haalt Jean-Marc Gancille,  econoom en filosoof Kenneth Boulding (1910-1993) aan: "Wie gelooft dat exponentiële groei oneindig door kan blijven gaan in een eindige wereld, is of niet goed bij zijn hoofd of een econoom". Gancille zegt hierover: "Achter de ideologie van de onbegrensde wereld schuilt een hardnekkig fabeltje: dat van de technologische vooruitgang. Zuinig met energie, en immaterieel van aard, zou groene technologie ons in staat stellen om ons te bevrijden van de regels van de fysica."  "Regeringsleiders zijn bereid om alles te slikken voor een paar toezeggingen over werkgelegenheid, ondernemers willen de ecologische problemen zo graag positief zien dat ze ontkennen dat die in de eerste plaats nadelig zijn voor de economie. Zo maken ze het alleen maar moeilijker om de opofferingen die nodig zijn te accepteren."