Kennis: Digitalisering - kansen & risico's - toegift

Je hebt in mijn eerdere blog over Multi-level governance al kunnen lezen dat als je als wetenschapper een snaar in de wereld van de Ministeries raakt, je net als Martijn van der Steen veroordeeld bent je greatest hits keer op keer te komen vertolken. Bij PBL hebben ze de luxe om de verschillende co-auteurs van hun digitaliseringsrapport naar voren te schuiven (deze keer een mooie vertolking van Hiddo Huitzing), maar Jeroen van den Hoven moest toch echt zelf voor de derde keer voor een IenW -publiek komen optreden. En daar is natuurlijk helemaal niets mis mee,  temeer daar er weinig overlap in het publiek zat. Ook deze keer tijdens de TuD-KIS masterclass weer een prachtig samen zijn waar ik met name voor de discussie kwam. Daarin kwamen ook mooie ideeën langs. Zo kwam vanuit het publiek het idee om bij nieuwe innovaties een Waarden Effect Rapportage te gaan doen. Jeroen was het met me eens dat je bij waarden niet alles aan de voorkant moet willen dichttimmeren. Dan krijg je de wat comateuze houding die ik eerder beschreef. Wat Jeroen van den Hoven betreft moet je op een kort-cyclische agile manier waarden borgen. Hiddo noemde dat reflexief evalueren en dat klinkt natuurlijk ook goed. Zo moet je ook kijken naar zaken die je te snel stop hebt gezet of afgeremd zoals de slimme meter en het elektronisch patiëntendossier (Graag voeg ik daar Crispr Cas aan toe, maar daar is nu gelukkig toch weer wat ruimte voor gekomen). Jeroen schoot tijdens de discussie regelmatig even in collegestand en dat leverde mooie uitspraken op. Zoals het verschil tussen confidence (vertrouw je de loodgieter dat die vakbekwaam is?) en trust (vertrouw je de loodgieter met je tafelzilver?). Transparantie is in dienst van een hogere waarde verantwoording afleggen. En over de ethiek van het nudgen....Mensen moeten aanvaarden wat aanvaardbaar is en niet tot het aanvaarden van het onaanvaardbare worden aangezet.               

BIT: Vliegschaamte

Van de week in het BIT-kernteam aan de hand van een mooie KiM-presentatie nagedacht over gedragsinterventies rond minder vliegen. Dat viel nog helemaal niet mee. Een eye opener voor mij was de uit Zweden over gewaaide term 'vliegschaamte' =  de schaamte die iemand voelt als hij/zij het vliegtuig neemt ipv alternatieve en meer milieuvriendelijke vervoersmiddelen (flygskam). Op vlieghinder.nl een mooie blog hierover. Eén van de rolmodellen daarin is oud-topsporter Björn Ferry, die alleen als commentator voor de Zweedse televisie wilde werken als hij geen vliegreizen hoefde te maken en in plaats daarvan per trein mocht reizen. Aldus geschiedde. Inmiddels hebben overigens zo'n 10.000 Zweden zich aangemeld voor een initiatief om in 2019 een jaar lang niet te vliegen. Het gaat er daarbij niet zo zeer om om mensen zich actief te laten schamen, temeer omdat mensen zich volgens de initiatiefnemer nog helemaal niet gerealiseerd hadden hoe slecht vliegen voor het milieu is. Echt gezellig gaat het natuurlijk ook niet worden als je actief aan de slag gaat met het aanwakkeren van vliegschaamte. Toch lijkt er wel potentie in het woord vliegschaamte te zitten. Uit onderzoek van Paul Peeters zou blijken dat Groenlinks-stemmers het meeste vliegen. Je zou zeggen daar moet wat mee te doen zijn. Mits mensen natuurlijk wel de ruimte krijgen om uit zichzelf gevoelens van schaamte te ontwikkelen zonder vanuit morele superioriteit te schermen. Bij mij begint het al een klein beetje te werken, hoewel ik  nog best wat aarzeling heb bij het idee het oh zo heerlijke comfort van de cognitieve dissonantie te verlaten.    

Gelezen: Coen Teulings over globalisering

Mooi stuk in de weekend-krant van Coen Teulings. Over hoe na de Tweede Wereldoorlog in het Westen toch werd afgezien van de 'eigen land eerst'-aanpak en  van het inruilen van het kapitalisme. In plaats daarvan werd gekozen voor het inrichten van welvaartsstaten om de tekortkomingen van het kapitalisme te repareren. Teulings stelt dat ook nu alleen met sociale bescherming sociale tegenstellingen hanteerbaar gemaakt kunnen worden. De kracht van de markt vraagt daarbij om een politieke tegenpool. Wat Teulings betreft moeten we die in Europa zoeken zeker waar het het aanpakken van de monopoliemacht van de Big IT Five betreft. Een mooie aanvulling op het eerder beschreven werk van Paul de Grauwe lijkt me.  

Pinguin Fred special op 8 januari

Op 8 januari (16.00-17.30 uur) vindt de Pinguin Fred special plaats over  21 lessen voor de 21e eeuw van Yuval Noah Harari. Het wordt een megalomaan interactieve boekbespreking waarbij duo's ieder één van de 21 lessen in 100 seconden presenteren. Na afloop van de presentaties gaan we discussiëren en zetten we het gesprek voort tijdens de borrel. Woensdag opende de inschrijving en de lijst voor presentatoren is nu al overvol. Dat wordt nog een flinke puzzel om deelnemers aan elkaar en aan hoofdstukken toe te delen en ook nog een soort van eerlijk te betrachten. Dit neemt overigens niet weg dat we een grote zaal hebben en er voor toeschouwers nog volop plaats is, waarbij ik ook graag ruimte voor niet-IenW collega's vrij houd. Stuur me een mail als je er bij wilt zijn!

  

Inzicht in kwaliteit!

Deze week naar de CoP Inzicht in kwaliteit geweest (over beleidsevaluatie en doorlichting) om onder leiding van Odette van de Riet (!) en Jessica Vuijk ontzettend het gedrag in te duiken met de DOE-MEE tool. De bijeenkomst begon na een enthousiasmerende opening door Peter Heij met een presentatie door Gusta Renes (PBL) over MKBA en IAK en over hoe het denken soms pas lijkt te beginnen als er al voor een maatregel is gekozen. Dat is natuurlijk wel een punt. In het regeerakkoord staan concrete-acties opgenomen waarvan het maar de vraag is of die door een ex ante (vooraf) beleidsevaluatie komen.Nu snap ik natuurlijk wel dat je in een regeerakkoord ook daadkracht uit wil stralen, maar je zou er vanuit de loyale tegenspraak wellicht toch meer naar toe moeten om als  maatregelen in devooraf-evaluatie evident niet-doelmatige blijken deze  toch terug te leggen. Nu ja,  tijdens de borrel werd dit nog wel even genoemd als winstwaarschuwing jegens "Inzicht in kwaliteit". Dit als aanvulling op eerder genoemde beperkingen. Terug naar de DOE MEE-tool. Geweldig om te zien hoe snel het doorgronden van gedragsfactoren (persoonlijke omstandigheden, bekwaamheden, motieven, sociaal-culturele omgeving en menselijk keuzeproces) bruikbare inzichten oplevert in het gedrag rondom het al dan niet uitvoeren van beleidsevaluaties. Ook geleerd dat je er wel even bij moet blijven omdat vaak geen antwoorden op de toolvragen worden gegeven, gedragsfactoren snel door elkaar worden gehaald en de link met het gewenste gedag niet altijd duidelijk gelegd wordt. Leerzaam!

Pinguin Fred: Met Bill Gates in de stadsbus

Donderdag is het weer tijd voor boekenclub Pinguin Fred. Dan bespreken we in aanwezigheid van special guest Georg Gelauff  Het Best Verkochte Boek Ooit van Sanne Blauw (De Correspondent). Liefhebbers welkom! Voor iemand die al een beetje in cijfers en statistiek genteresseerd is bevat het boek misschien niet zoveel nieuws, maar wel een aantal mooie voorbeelden en een sterk slothoofdstuk. Om maar eens met de mooie voorbeelden te beginnen. Het boek bevat een prachtig stuk over hoe Florence Nightingale, die één van de eersten was die grafieken gebruikte om veranderingen teweeg te brengen. Klip en klaar bracht zij in beeld hoe veel soldaten in de Krimoorlog doodgingen aan zaken waar je niet per se oorlog voor nodig hebt (wondinfecties en besmettelijke ziektes). De steekproeven in psychologie zijn vaak ‘WEIRD’ – Western, Educated, Industrialized, Rich en Democratic (en bevatten ook nog eens 68% Amerikanen en ook een flink aantal  psychologiestudenten) en daarmee niet zonder meer te veralgemeniseren naar ‘de mens’. Ook mooi - als je kan gniffelen over gewetensloosheid - zijn de praktijken van de tabakslobby (waar 'tabaks' staat kan vaak ook de naam van een andere sector worden ingevoegd). 'Twijfel is ons product', en het mantra ‘meer onderzoek is nodig’ heeft dan ook voor miljoenen doden gezorgd. Doden die overigens wel problematisch zijn voor het verdienmodel van de tabaksindustrie, dat zagen ze zelf ook wel in.Vandaar dat er flink werd ingezet op het werven van de ‘replacement smokers’; door scholieren - vanuit het adagium "Denk niet aan een roze olifant" - voor de klas te vertellen dat roken iets voor volwassenen is, net als sex, alcohol en autorijden. Werkt geheid. Dan nog wat hoofdboodschappen: Onthoud dat correlatie niet automatisch een causaal verband betekent, want er kan sprake zijn van toeval (bekijk vooral de link even), van een missende factor of van een omgekeerd verband.  oor mij was het werk van Yale-professor Dan Kahan nog onbekend. Al jaren doet hij onderzoek aan hoe cultuur, waarden en  overtuigingen je denken beinvloeden. Sterker nog als mensen meer feiten kennen, intelligenter zijn of meer vaardigheden hebben, hebben ze meer drogredenen om uit te kiezen als ze zichzelf willen misleiden. De vraag die Sanne Blauw  in het laatste hoofdstuk stelt is dan ook: Hoe kun je met je eigen onderbuikgevoelens rekening houden als je cijfers tegenkomt? Haar antwoord: wees je bewust van je gevoelens, ga op onderzoek uit (nieuwsgierigheid beschermt beter tegen zelfmisleiding dan intelligentie) en accepteer onzekerheid. En maak dan je eigen afweging. O ja en Bill Gates? Over de beperkte zeggingskracht van een gemiddelde; als Bill Gates in een bus stapt, wordt iedere passagier gemiddeld miljonair.

Gelezen: Grondstoffenschaarste een eigen bestaansreden voor de Circulaire Economie?

Is de circulaire economie nu primair bedoeld voor het behalen van de klimaatdoelen of is er ook een eigenstandig doel? De collega's van het rijksbrede programma CE zijn vanzelfsprekend van de tweede school en ook de Nationale Wetenschapsagenda lijkt hier met de naamgeving van de route Circulaire Economie en Grondstoffenefficientie op gekozen te hebben . Echter Arnold Tukker (Universiteit Leiden ) presenteerde eerder al een studie waaruit blijkt dat voor heel veel grondstoffen het nog erg lang gaat duren voordat grondstoffenschaarste een drijvende kracht voor de circulaire economie wordt. Nu ligt er dan weer een rapport dat het belang van grondstoffenefficientie in ieder geval voor zeldzame metalen onderstreept. De NL versie is al online en de Engelse vertaling die in opdracht van IenW gemaakt zal vast ook niet meer lang op zich laten wachten. Wat blijkt om de klimaatdoelen te halen is moet voor sommige metalen de productie tot 2050 met een factor 12 omhoog. Dat gaat het om wat nodig is voor windmolens en zonnepanelen nog helemaal los van gebruik in de electrische auto en de smart phone (die zo hoorde ik op TV tot 61 metalen bevat).  En we hebben het hier niet over het opvoeren van de pepernotenproductie,  want het in gebruik nemen van nieuwe mijnen duurt bijvoorbeeld zo een paar decennia en van een vrijemarkt is ook al geen sprake. De auteurs schetsen drie aanpakken die alle drie nodig zullen zijn: (1) vervanging en vermindering van metalen. Geen sinecure was sinds de prijs van neodymium in 2010 piekte is het laaghangende fruit van deze aanpak wel ongeveer geplukt; (2) circular design en recycling. Met een recyclingspercentage van minder dan 1% voor de meeste zeldzeme metalen lijkt het potentieel in theorie hoog, maar is zowel in theorie als in de praktijk laag. Recycling kan in theorie helpen bij een stabiele (dus niet sterk groeiende vraag) en korte levensduur van de producten waar de metalen inzitten. Aan beide voorwaarden wordt niet voldaan; de vraag naar duurzame energie groet (gelukkig) en windmolens op zee gaan lekker lang mee (gelukkig); (3) Overweeg een Europese mijnbouwindustrie. Laat Margret Thatcher het niet horen maar er liggen wat voorraden van sommige metalen op Groenland en in Zweden. Of dit alles echt gaat helpen om straks minder afhankelijk te worden van Chinese metaalvoorraden is nog maar even de vraag.


 

Strategie: De niet meer weg te denken NSOB-kwandranten

Dinsdag een mooi door collega Eke georganiseerde lunchsessie over multi-level governance voorgezeten. Dit naar aanleiding van hetop die dag verschenen NSOB-essay Effectief sturen met multi-level governance: snel en slim schakelen tussen schalen. De lunchsessie bestond uit een geweldig duo-optreden van co-auteurs Geert Teisman en Martijn van der Steen gevolgd door een paneldiscussie met onze eigenste Lilian van den Aarssen, Jeannette Baljeu (gedep Prov Zuid-Holland)en Maarten Schurink (SG BZK), met natuurlijk ook een bijdrage van het publiek. Nu wil het toeval dat er al een prachtig verslag is verschenen op de site van het Interbestuurlijk Programma, dus kan ík volstaan met een paar persoonlijke observaties. Ter plekke werd vastgesteld dat bijna ieder ministerie, provincie, waterschap  en gemeente tegenwoordig met het NSOB-kwadrantenmodel lijkt te werken. Martijn van der Steen verzuchtte er zelf een beetje moe van te worden. Zonder Martijn van valse bescheidenheid te willen betichten; dit is natuurlijk helemaal niet vermoeiend, maar juist geweldig. Ik denk dat menig bestuurskundige een moord zou doen voor zoveel professioneel bereik. En het helpt natuurlijk ook bij het opvolgen van les 9 uit het eerder genoemde verslag:  'Synchroniseer verschillen in taal en cultuur'. Prachtig dat je met iedereen over linker- en rechterkwadranten kan praten zonder gek aangekeken te worden. Ook mooi - succes heeft vele vaders - dat het kwadrantenmodel in deze vorm voor het eerst beschreven is in 'Leren door doen' (2014) van NSOB en PBL (OJ!) en dat 'Leren door doen' in opdracht van IenM is geschreven ter beantwoording van de SKIA-vraag "Wat zijn de handelingsperspectieven om de energieke samenleving te bedienen en te benutten in het licht van de opgaven waar de maatschappij voor gesteld staat?". Ik wil maar zeggen: "Ontzettend nuttig zo'n SKIA!" :-).Nu blijft de uitdaging nog wel even om niet telkens eerst door de eigen lijn en vervolgens door de politiek en Algemene Rekenkamer uit de rechterkwadranten teruggefloten te worden naar de linkerhelft. De checkvragen uit het essay (zie foto)  gaan daarbij vast helpen maar we zijn er nog niet.  

 

Kennis: missie-gedreven innovatie op basis van aangrijpingspunten

Zoals vorige week al aangekondigd hadden we deze week de derde en laatse SKIA-sessie ten behoeve van de SKIA DGLM/DGMo. Als special guest was Richard Smokers (TNO) van de partij  om te vertellen over de missie-gedreven innovatie gericht op duurzame mobiliteit. Het was niet voor niets dat ik Richard met hulp van collega Geert last minute had geboekt. De uitgewerkte missie voor duurzame mobiliteit zit namelijk vernuftig in elkaar. Alle mogelijke groene mobiliteitsinnovaties op één hoop dat wordt een mer a boire. Slim dus van Richard en andere betrokken om het geheel in overzichtelijke en samenhangende blokjes op te knippen door verschillende aangrijpingspunten voor innovatie te identificeren. De dia's  hieronder laat dat mooi zien in formulevorm voor logsitiek & transport en voor personenvervoer. Het relatieve belang van de parameters cq aangrijpingspunten in deze formule kan verschuiven. Ook de tijdschalen waarop innovaties haalbaar lijken maken dat je op het ene moment de focus op het ene aangrijpingspunt legt in afwachting van succes op het andere aangrijpingspunt. Zo zijn voor personenvervoer in afwachting van grote uitroldoorbraken met electriciteit en/of waterstof, voor de korte termijn low tech gedrag-oplossingen gericht op het beinvloeding van de bezettingsgraad, reisafstanden het antal reizen gewoon erg nodig om om over tien jaar nog enige CO2-emissieruimte over te hebben. Voor andere missies met een minder eenduidig einddoel dan de reductie van CO2-equivalenten is deze aanpak wellicht iets lastiger. Echter ook zonder formule lijkt de aangrijpingspunten-aanpak mij uitermate navolgingswaardig.